Tachtig jaar geschiedenis van de afdeling Castricum van het Nederlandse Rode Kruis
Twee medewerkers van het Rode Kruis. Van Speykkade 61 in Castricum. Foto Ad van de velde. Toegevoegd.
De geschiedenis van de Rode Kruisafdeling begint al voor de officiële oprichtingsdatum op 18 januari 1935. Vanaf het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 was het Rode Kruis betrokken bij de inrichting van paviljoens van het ziekenhuis Duin en Bosch die zo nodig als hospitaal dienst konden doen. In het dorp werden vrijwilligers geworven voor de verpleging.
Burgemeester Lommen nam in de jaren (negentien) dertig het initiatief voor de instelling van een ‘Roode Kruis Commissie Castricum’ die de oprichting van een afdeling zou kunnen voorbereiden. De afdeling zou de gemeenten Limmen, Castricum en Uitgeest gaan omvatten met in totaal circa 15.000 inwoners.
Inmiddels zijn vele acties, reorganisaties en functiewijzigingen gepasseerd, maar onveranderd is de toewijding van velen voor hulpverlening aan iedereen die dat nodig heeft.
Oprichting
Burgemeester Lommen had veel belangstelling voor de organisaties op het terrein van gezondheidszorg. Hij was zelf onderandere bestuurslid van de ‘Koninklijke Nationale bond voor Reddingswezen en Eerste Hulp bij Ongelukken’. Hij zal zeker de oprichting van de plaatselijke EHBO-vereniging in 1929 gestimuleerd hebben. De burgemeester reikte op 9 januari 1929 de eerste EHBO-diploma’s uit aan zes door dokter Leenaers opgeleide cursisten. In 1933 werd de Castricumse Reddingsbrigade opgericht en op 18 januari 1935 volgde een afdeling van het Rode Kruis voor de gemeenten Limmen en Castricum. Uitgeest sloot zich daar later bij aan.
Het eerste bestuur was als volgt samengesteld: voorzitter de burgemeester van Limmen J.J. Nieuwenhuijsen, secretaris W.E. van Keeken, penningmeester Chr. Kieft, commandant transportcolonne arts J.C. van der Sluis, leden: mejuffrouw A. Plas en de heren C.M. Juffermans, M.J.F. van Oppen, M.J. ten Raa en H.W. Steur.
Leden van de Rode Kruiscolonne hadden een bescheiden bordje bij de voordeur.
Geschiedenis Rode Kruis
Het Rode Kruis is een wereldwijde hulpverleningsorganisatie voor mensen die in nood verkeren. Op 22 augustus 1864 werd de organisatie opgericht om het lot van zieken en gewonden tijdens militaire operaties te verbeteren. De Zwitser Henri Dunant was hiervoor een van de belangrijkste pleitbezorgers. Het beeldmerk is een rood kruis in een wit veld: de omgekeerde Zwitserse vlag. Het logo is niet overal hetzelfde. Islamitische landen hebben de Rode Halve Maan en Israël heeft de Rode Davidster. Het Nederlandse Rode Kruis, gevestigd in Den Haag, is in 1867 opgericht. Het landelijk bureau coördineert alle nationale en internationale activiteiten. Het bureau heeft een ondersteunende functie voor de 270 plaatselijke afdelingen die in 65 districten samenwerken.
Het werkterrein van de afdeling Castricum omvat sinds 2007 alle kernen binnen de gemeente. Het aantal vrijwilligers van de afdeling bedraagt momenteel (in 2014) rond de 100.
Jaarboek 38, pagina 5
In mei 1939 vond op het terrein van Duin en Bosch onder grote publieke belangstelling een oefening van de transportcolonne plaats.
Colonne
In de beginjaren besteedde de organisatie veel aandacht aan de opleiding van vrijwilligers voor de zogenaamde Transportcolonne. De colonnes waren oorspronkelijk geüniformeerde hulporganisaties die in tijd van oorlog of grote rampen eerste hulp konden verlenen. Het had een militaristische inslag inclusief rangen, zoals het leger die kent. Het uniform is lang gebleven evenals de vrijwillige opzet.
Secretaris W.E. van Keeken schreef in zijn verslag van de hulpverlening 1939-1946 dat de afdeling beschikte over een helperscolonne van ongeveer 40 leden en een helpsterscolonne van ruim 100 leden. Cursussen voor nog meer helpers en helpsters werden uitgeschreven en ook het materiaal werd verder aangevuld. Huisarts Brugman uit Uitgeest werd in 1940 commandant van de Transportcolonne.
Het Rode Kruis richtte zich vooral op verzorging, verpleging en begeleiding van zieken en had een iets andere doelstelling dan die van de EHBO, maar het bezit van het EHBO-diploma werd voor veel functies vereist. Vanaf 1936 bemanden medewerkers van het Rode Kruis ook de eerstehulppost op het kampeerterrein Bakkum.
In de jaren (negentien) dertig hing de dreiging van een oorlog in de lucht. Er werd geoefend in het verbinden van slachtoffers en het naspelen van ongelukken. Het oefenen met gasmaskers, die deel uitmaakten van de standaarduitrusting, hoorde daar ook bij. Diverse verbandmiddelen en hulpmiddelen als een draagbaar werden zorgvuldig beheerd. Er werd een uitvoerige administratie bijgehouden onder toezicht van Den Haag. Regelmatig verschenen er in de krant oproepen om zich te melden voor een nieuwe opleiding voor hulp aan zieken en gewonden.
Toen in 1939 de Tweede Wereldoorlog begon, werd de afdeling belast met de voorbereiding van noodziekenhuizen voor de verpleging van lichtgewonde en zieke militairen; er moest op ongeveer 1.500 bedden worden gerekend. In een van de paviljoens van het ziekenhuis Duin en Bosch in Bakkum werd een noodziekenhuis met 500 bedden ingericht.
Tijdens de oorlogsdagen in 1940 werden hier ongeveer 325 militairen opgenomen, verpleegd en zo nodig van kleding voorzien. Onder meer vier scholen, de jeugdherberg Koningsbosch en koloniehuis de Eenheid kwamen in aanmerking om dienst te doen als mogelijke noodziekenhuizen. De grote zaal van café Borst werd geschikt geacht voor 51 bedden.
Castricum vluchtoord
Castricum was als vluchtoord aangewezen voor een aantal gemeenten die te maken konden krijgen met gebieden die onder water gezet konden worden bij de landsverdediging. Die maatregelen zijn inderdaad uitgevoerd en op 11 mei 1940 ’s nachts om 0.30 uur kwamen de eerste geëvacueerden uit Leusden per trein aan. Volgens het verslag van secretaris Van Keeken leek de trein in de dichte duisternis op een donker spook: “De enge lichtstralen uit een afgeschermde lamp onthulden het troostloze beeld van een perron vol ongelukkige mensen met hun bagage.”
In kleine groepjes werden de mensen naar gereedstaande autobussen gebracht. Vrijwilligers van het Rode Kruis, politie en luchtbeschermingsdienst begeleidden de mensen. Ouden van dagen en gehandicapten kregen speciale zorg. De eerste groep werd in Limmen ondergebracht.
Op 13 mei 1940 kwamen 1500 geëvacueerde inwoners van Ankeveen en Kortenhoef per trein aan en werden bij Castricummers en Bakkummers ondergebracht. Vanwege besmettelijke ziekten moesten plotseling enkele nieuwe adressen worden gevonden. Zes leegstaande woningen op de Burgemeester Boreellaan, tegenwoordig sportpark Vitesse ’22, werden met spoed ingericht. In de rooms-katholieke bewaarschool aan de Dorpsstraat kwam een noodziekenhuis. Enkele dagen na de capitulatie keerden de evacués weer terug naar hun woonplaatsen.
Secretaris Van Keeken: “Vrijwel alle helpsters en helpers waren in deze dagen, hetzij in het hulpziekenhuis, hetzij bij de evacuatie werkzaam en hadden hun waarde getoond. Zij doorleefden vermoeiende dagen, maar de geest en samenwerking waren uitstekend.”
De colonne van het Rode Kruis Castricum, Limmen en Uitgeest nam in 1948 deel aan een manifestatie in het Olympisch stadion ter gelegenheid van de inhuldiging van Koningin Juliana. Bovenste rij 1e links de heer A.J. Reurts, administrateur en leider in Castricum. Voorste rij 2e rechts colonnecommandant dokter Brugman uit Uitgeest.
Jaarboek 38, pagina 6
Evacuatie Bakkum en Castricum
Zodra de meeste emoties van de bezetting voorbij waren, werd voortgegaan met het geven van cursussen, het houden van oefeningen en de aanvulling van materieel. Het was ook voor de activiteiten van de afdeling een zware slag toen het ziekenhuis in de tweede helft van 1942 geëvacueerd werd en men de ondersteuning van de directie onder andere bij het organiseren van oefeningen en opleidingen moest missen.
In 1942 begon de evacuatie van Duin en Bosch. In recordtijd moest het terrein verlaten zijn en iedereen moest helpen. Patienten liepen met een deel van de inboedel naar buiten. Het meeste werd opgehaald door vrachtauto’s en bussen en werd naar onder andere Warnsveld gebracht. Collectie NHA. Toegevoegd.
In de laatste maanden van 1942 begon de grote evacuatie van de bevolking van het kustgebied. Ook daarbij werd de afdeling op allerlei manieren ingeschakeld. Zo begeleidden helpsters van de afdeling groepen naar Friesland en Groningen.
Het aantal vrijwilligers nam door de evacuatie en de afbraak van veel woningen snel af en de afdeling werd uit elkaar geslagen. Aan de inrichting en het beheer van de centrale keukens in Castricum, Limmen en Uitgeest kon nog wel een bijdrage worden verleend. Nog overgebleven helpers en helpsters sloten zich aan bij de Luchtbeschermingsdienst: een gemeentelijke organisatie met uitkijkposten, wachtdienst rondes en een alarmeringssysteem door middel van sirenes.
Gedurende de maanden van hongertochten werd in Limmen een ‘koffie- en theepost’ aan de Rijksstraatweg ingericht. Toen in 1944 op bevel van de bezettingsautoriteiten een NSB-er tot voorzitter van het hoofdbestuur werd aangewezen, besloot het afdelingsbestuur alle contacten te verbreken.
Aad van der Colk (1924), filmoperateur in het Corsotheater, deed in zijn vrije tijd dienst bij de Rode Kruispost op het ‘tentenkamp’.
Hernieuwde opbouw
Geleidelijk keerden de inwoners terug naar hun dorp. De na-oorlogse periode kenmerkte zich door hernieuwde opbouw, oefening en de aanschaffing van nieuw materiaal. Met enige moeite werden de activiteiten weer opgestart. In de eerste ledenvergadering, die in 1946 werd gehouden, werd aan 18 vrijwilligers het onderscheidingsteken voor 10 jaar Rode Kruisdienst uitgereikt.
Het bestuur wekte in juli 1947 via het Nieuwsblad voor Castricum de vroegere helpers en colonnisten op om de ledenvergadering te bezoeken: “Vooral de helpsters en colonnisten woonachtig te Castricum en Bakkum zullen wij gaarne weder ontmoeten. Deze toch, die in de bezettingsjaren vóór de evacuatie zo nuttig werk verrichtten, laten tot nu toe niets van zich horen. De lust en fut schijnen er uit te zijn.”
Herinneringskruis voor belangrijke diensten in de bezettingsjaren.
In 1950 werden 99 personen in het werkgebied van de afdeling onderscheiden met het herinneringskruis 1940-1945 voor belangrijke Rode Kruisdiensten in de bezettingsjaren.
Bekendmaking van de start van de opleiding voor het EHBO-diploma in september 1954.
De colonne, die EHBO-assistentie verleende bij evenementen en op het kampeerterrein, telde in het begin van de jaren (negentien) vijftig nog ongeveer 125 leden. De Rode Kruispost behandelde honderden gevallen per seizoen. Volgens de uitgebreide verslaglegging betrof het vooral klein leed, zoals zonnebrand, wespensteken, verstuikingen of kwallenbeten, maar in 1952 stond ook een geboorte, gevolgd door ziekenhuisopname, op de lijst.
Als gevolg van het teruglopen van het aantal leden (dertig in 1969) besloot het bestuur in 1970 om de colonne in Castricum op te heffen. Veel taken waren door de EHBO-vereniging overgenomen. De colonne in Limmen werd wel voortgezet en is nu het EHBO-team van de rooms-katholieke afdeling Castricum.
Jaarboek 38, pagina 7
De voormalige veiling werd magazijn en later verenigingsgebouw van het Rode Kruis. Zowel hier als bij drogisterij Peijs in Bakkum hingen kastjes waar lectuur in kon worden gedeponeerd voor verdere verspreiding.
Accommodaties
Na opslag op particuliere adressen beschikte de afdeling vanaf de jaren (negentien) vijftig over magazijnruimte in het voormalige veilinggebouw aan de Dorpsstraat 40. Toen het beheer van hulpmiddelen regionaal geregeld werd, kon aan deze ruimte een andere bestemming gegeven worden. Een eigen onderkomen voor cursussen en vergaderingen was een grote wens.
Met veel hulp van sympathisanten werd het gebouwtje zo goed mogelijk aangepast en op 11 december 1970 heeft mevrouw P. Wagenaar, wethouder van Sociale Zaken, de opening verricht. Het was een aantal jaren het centrale punt van waaruit het welfarewerk plaatsvond. De omstandigheden waren primitief: er waren geen sanitaire voorzieningen en in de winter was het er erg koud.
Het bestuur van de afdeling op 8 maart 1978. Van links naar rechts eerste rij: mevrouw K. Moser, scheidend voorzitter J. Hilarius en de nieuwe voorzitter E. Bossinade. Tweede rij: de heer C. Laarman en de dames C. Franken, M. Zonjee, A. Beltman, F. van Keeken en J. Boomgaard.
Het afdelingsbestuur was dan ook heel blij toen op 3 oktober 1977 een deel van de voormalige Duinrandschool in Bakkum in gebruik genomen kon worden: twee lokalen, een keukentje en een toilet. “We vonden dat een grote weelde …”, herinnerde leidster Corrie Moser zich. Het aantal vrijwilligers steeg tot ruim vijftig en er werden zelfs knutselochtenden voor mannen georganiseerd, waaraan Meine Krist een grote bijdrage leverde.
Ook in Bakkum ontstond weer gebrek aan ruimte en in 1980 kwam een noodgebouw beschikbaar bij de basisschool de Sokkerwei aan de Oranjelaan. Kort voor de opening overleed plotseling voorzitter Egbert Bossinade, die de toenemende activiteiten sterk had gestimuleerd. De nieuwe voorzitter Ben Wagenaar memoreerde bij de opening op 3 november 1980 de grote verdiensten van zijn voorganger. Zelf zette hij zich in voor een eigen accommodatie van de afdeling.
De voormalige kleuterschool aan de Van Speykkade was van 1988 tot 2012 het domicilie van de Rode Kruisafdeling.
In 1987 kon de voormalige kleuterschool aan de Van Speykkade 61 van de gemeente worden gekocht. Ben Wagenaar had daarvoor een geldinzamelingsactie georganiseerd en met hulp van de Rotaryclub Castricum de verhuizing en de renovatie geleid. Op 8 april 1988 heeft de wethouder van Welzijnszaken Jan Postma het pand officieel geopend. Na meer dan vijftig jaar kreeg de afdeling eindelijk een eigen home, zij het dat de grond eigendom van de gemeente bleef en dat een erfpachtovereenkomst gesloten moest worden. Vanwege de hypotheeklasten werd gezocht naar onderhuurders met verwante activiteiten, zoals de bloedafname van Sanquin en diverse cursus-
Jaarboek 38, pagina 8
sen. Een ‘buitenpost’ van ziekenhuis Duin en Bosch is hier ook gevestigd geweest.
Na een renovatie heropende burgemeester Waal het gebouw op 23 september 2000. Links voorzitter Felix de Bats.
In 1999 was een volgende renovatie noodzakelijk om de gebruiksmogelijkheden te verbeteren, achterstallig onderhoud te verrichten en de kwaliteit te verhogen. De verbouwing werd in 2000 uitgevoerd. Burgemeester Waal heropende het gebouw op 23 september 2000.
Omdat de erfpachtovereenkomst eindigde en niet werd verlengd, is het gebouw in 2008 weer aan de gemeente verkocht en werd het vervolgens nog enkele jaren gehuurd.
In 2012 deed zich de mogelijkheid voor een ruimte aan het Kooiplein te huren. Secretaris Margriet Spinhoven: “Ik hoorde op de nieuwjaarsreceptie van de Volksuniversiteit Castricum dat deze organisatie per 1 mei zou worden opgeheven en heb gelijk de voorzitter Kees Visser gebeld of deze ruimte iets voor ons was. De dag daarna zaten we al bij de makelaar en kwamen we snel tot overeenstemming. Nu zijn we erg tevreden met deze mooie plek.” In juni 2012 verrichtte burgemeester Toon Mans de officiële opening.
Opening van de locatie aan het Kooiplein door burgemeester Mans in juni 2012.
Welfare
De eerste aanzet voor het welfarewerk werd in 1957 gegeven. De officiële oprichtingsdatum was 20 augustus van dat jaar. Volgens de notulen van die vergadering heeft de administrateur van de colonne, de heer A.J. Reurts, een uiteenzetting gegeven over de inhoud van het werk. Hij betreurde het dat geen van de vier Welfare-werksters katholiek was (….), maar vond dit geen bezwaar om toch katholieke patiënten te helpen, omdat het Rode Kruis een neutrale organisatie is, die helpt ongeacht politieke of religieuze overtuiging.
Vrijwilligers verzorgden activiteiten, onder andere in het dorpshuis De Kern. Het aantal medewerkers nam toe en in de jaren (negentien) vijftig werden rond de 135 personen wekelijks ontvangen. In 1978 was het aantal deelnemers gestegen tot ruim 200 en het vrijwilligersbestand tot 72. Er werd aanvullende mantelzorg verleend: vrijwilligers gingen bij mensen op bezoek, hielpen hen bij boodschappen doen of begeleidden ze bij ziekenbezoek en er werden uitstapjes georganiseerd.
Opening van een nieuwe ruimte in een noodgebouw van de openbare lagere school de Sokkerwei aan de Oranjelaan voor welfare-aktiviteiten van Het Rode Kruis. Oranjelaan in Castricum, 3 november 1980. Van links naar rechts gemeentesecretaris W.P. de Kam, mevrouw K.A. Moser-Bijmolt (leidster welfarewerk), B.W. Wagenaar (voorzitter afdeling Castricum van het Rode Kruis), Joop Brasser (hoofd afdeling sociale zaken), Niek Kaan (hoofd afdeling algemene zaken). Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
Mevrouw Moser speelde als algemeen leidster een belangrijke rol bij de organisatie. In 1984 nam ze afscheid. Het hoofdbestuur van het Rode Kruis kende haar de zilveren medaille van verdienste toe voor haar langdurige inzet. Antje Beltman volgde haar op en is vele jaren daarna het hart van de afdeling geweest.
Wil Möls (1935) al bijna dertig jaar vrijwilligster:
“Toen ik om medische redenen moest stoppen met mijn werk als coupeuse bij een atelier aan de Overtoom, keek ik uit naar andere bezigheden. Bij het Rode Kruis kon ik aan de slag bij de begeleiding van een groepje oudere dames dat wekelijks bij elkaar kwam. Er werd veel geborduurd en gebreid. Werken met textiel was heel vertrouwd voor mij en de omgang met de deelnemers gaf veel voldoening.
Nooit gedacht dat ik het wel bijna dertig jaar zou volhouden. Ik ben begonnen in het noodgebouw van De Sokkerwei en daarna overgestapt naar het gebouw aan de Van Speykkade. Inmiddels heeft het Rode Kruis dat gebouw helaas moeten verlaten en nu hebben we op het Kooiplein een nieuwe ontmoetingsruimte. Ons groepje heet De Schakel en bestaat uit 10 tot 15 dames die wekelijks op dinsdagochtend samen komen. De meesten worden gebracht door de vervoersdienst van de stichting Welzijn. Nieuwe deelnemers zijn nog altijd welkom.
De begeleiding is in handen van Jenny Dijkman, Mies de Koning, Riek Plas, Hennie Sloof en mijzelf. Het werken met textiel is een beetje op de achtergrond geraakt. Er worden verhaaltjes voorgelezen, spelletjes gedaan en op het ogenblik is het inkleuren van platen erg in.
In de schoolvakanties stoppen we met de bijeenkomsten, maar dan bezoeken we de deelnemers zeker een keer thuis om wat bij te praten. Inmiddels zijn zowel de begeleidsters als de deelnemers rond tachtig jaar of ouder.
Het is enorm gezellig en we gaan vriendschappelijk met elkaar om, anders had ik het nooit zo lang volgehouden.”
Wil Möls al bijna 30 jaar vrijwilligster.
Jaarboek 38, pagina 9
Zorg en welzijn
De afdeling Welfare veranderde verschillende keren van naam. Eerst werd het onder ‘Sociale activiteiten’ geschaard en later werd het als ‘Zorg en Welzijn’ betiteld. In de verzorgingshuizen de Santmark en De Boogaert en in Sans Souci verzorgen vrijwilligers vanaf 1974 activiteiten, zoals voorlezen, handwerken en spelletjes; vanaf 2007 zijn deze activiteiten ook gestart in De Cameren in Limmen en in Strammerzoom in Akersloot, naast de wekelijkse groepsochtenden in het Rode Kruisgebouw. Het seizoen wordt bij het begin van de zomervakantie feestelijk afgesloten.
Marja van Meggelen was coördinator van de activiteiten van 1994 tot 2000, waarna Anneke Kloen die taak overnam. Hennie Spruit volgde haar in 2002 op. In 2009 werden de taken herverdeeld.
Hennie kijkt terug op een geweldige tijd: “Het Rode Kruis geeft veel vrijheid bij de invulling van het werk. Ik voelde het als mijn taak om het voor alle deelnemers en vrijwilligers zo gezellig mogelijk te maken. We hebben verschillende uitstapjes georganiseerd, maar het bezoek aan de lichtjesavond in Den Ilp vond ik een van de hoogtepunten.”
Marja van Meggelen: “Er zijn zoveel mensen die, zonder het te beseffen, voor andere mensen als mantelzorger fungeren. Al die dagelijkse hulp en steun die mensen belangeloos aan elkaar geven, die is natuurlijk onbetaalbaar.”
De onderlinge contacten bij de bijeenkomsten in het Rode Kruisgebouw en in de zorgcentra worden door de deelnemers erg op prijs gesteld.
Recente nieuwe activiteiten zijn het Samen2-project en het project ‘Meet&Eat’. Dit laatste project is bedoeld om mantelzorgers te ontlasten. Een vrijwilliger gaat met de hulpvrager koken en eten, zodat de mantelzorger een paar uur iets voor zichzelf kan doen. Het Samen2-project is bedoeld om de eenzaamheid van mensen te doorbreken. Er wordt naar gestreefd dat er een band ontstaat tussen de vrijwilliger en de deelnemer. Het maken van een wandeling of een museum- of concertbezoek: alles is mogelijk.
Vakantiereizen
Het Nederlandse Rode Kruis organiseert al lang aangepaste vakanties voor mensen die vanwege een beperking niet zelfstandig op vakantie kunnen. Het meest bekend zijn de reizen op het vakantieschip ‘ Henry Dunant’; dat schip is in 1959 in de vaart genomen. Daarnaast is het mogelijk te logeren in Hotel ‘IJsselvliedt’ in Wezep en hotel ‘De Valkenberg’ in Rheden.
Inschepen op de Henri Dunant in de haven van IJmuiden.
In de jaren (negentien) negentig werd de mogelijkheid geboden een stacaravan te huren in Noord-Brabant. Vanuit de afdeling werden deelnemers voor de reizen voorgedragen. In het verleden waren dat rond 20 deelnemers; momenteel is dat aantal sterk afgenomen. De stijgende kosten spelen hierbij een rol.
Vanuit de afdeling werd voor begeleiding en vervoer naar de boot of het hotel gezorgd. Soms is vervoer per rolstoel-bus nodig. Aan de begeleiders worden steeds strengere eisen gesteld op het gebied van medische zorg en deskundigheid, waaronder het gebruik van hulpmiddelen zoals til-liften, zodat het volgen van door het Rode Kruis aangeboden cursussen geen overbodige luxe is.
Tineke Kaandorp was vele jaren vakantiecoördinator: “Mensen met gezondheidsproblemen, maar ook alleenstaanden, kunnen dankzij het Rode Kruis toch genieten van een heerlijke vakantie. Ook echtparen, waarvan een van beiden gehandicapt is, kunnen gezamenlijk op vakantie. De hotels beschikken over rolstoelbussen, zodat uitstapjes in de omgeving voor iedereen mogelijk zijn. Zelfs voor mensen, die aan bed gebonden zijn, zijn er diverse excursiemogelijkheden.”
Telefooncirkel: elke dag even contact
In september 1990 ging de eerste telefooncirkel van start. Een groep mensen belt elkaar dagelijks in een vaste volgorde. Een vrijwilliger start ’s ochtends de telefooncirkel. Na ongeveer een half uur ontvangt dezelfde vrijwilliger een telefoontje van de laatste persoon op de lijst en zo is de cirkel rond.
De telefooncirkel is bedoeld voor mensen met behoefte aan dagelijks contact, bijvoorbeeld uit veiligheidsoverwegingen of omdat mensen door een handicap, ziekte of leeftijd minder mogelijkheden hebben om anderen te ontmoeten. Mocht er iets mis zijn met een van de deelnemers, dan wordt er onmiddellijk actie ondernomen.
Jaarboek 38, pagina 10
Van 1998 tot 2014 was Margriet Saat-Lobach coördinator van de telefooncirkel in Castricum: “Het mooie van dit werk is het idee dat je iets voor anderen betekent,dat je hen in staat stelt door dagelijks persoonlijk contact in de eigen omgeving te blijven. Het geeft een gevoel van veiligheid. Je merkt dat het mensen zekerder maakt en ook voor hun kinderen is het heel geruststellend.” Momenteel zijn er drie telefooncirkels met zeven of acht deelnemers.
Mantelzorgcafé
Ondersteuning van mantelzorgers is van groot belang om hen in staat te stellen hun zorgtaken te blijven vervullen. In samenwerking met het provinciaal steunpunt mantelzorg IJmond werd in 2002 besloten ook in Castricum ontmoetingen van mantelzorgers te gaan organiseren onder de ludieke naam ‘mantelzorgcafé’.
Wethouder IJmte van Gosliga opende op 25 september 2002 in het Rode Kruisgebouw de eerste bijeenkomst. Lotgenoten kwamen maandelijks bijeen om ervaringen uit te wisselen en informatie te ontvangen van sprekers over diverse onderwerpen die met zorgverlening verband hielden.
Cathy Hegeman heeft de organisatie samen met andere vrijwilligsters jarenlang begeleid. In 2010 is de activiteit overgenomen door andere initiatieven in de regio, waaronder het Alzheimer Café.
De stichting Welzijn is in samenwerking met het Rode Kruis, de Zonnebloem en de ouderenbonden in 2004 gestart met de Zondagsociëteit, die nog steeds elke tweede zondag van de maand gehouden wordt.
Tracing
Tracing en sociale opsporing zijn belangrijke onderdelen van het werk van het Internationale Rode Kruis. Wereldwijd spoort het Rode Kruis familieleden op van mensen die het contact met hun verwanten zijn kwijtgeraakt als gevolg van gewapende conflicten of natuurrampen of door sociale of persoonlijke omstandigheden.
In 1995, in de tijd van het oplaaien van conflicten in voormalig Joegoslavië, werd aan deze werkzaamheden opnieuw vorm gegeven met het oprichten van regionale centra. Op 7 maart 1995 is het Tracingteam Castricum van start gegaan, dat het gebied van Beverwijk tot en met Texel, uitgezonderd de Zaanstreek, bestrijkt. Jantie Vegter, die tot 1994 de functie van welfareleidster vervulde, was de eerste coördinator. Het eerste team bestond uit acht vrijwilligers en een secretaresse.
Wekelijks wordt spreekuur gehouden in het Rode Kruisgebouw en in het asielzoekerscentrum in Den Helder. Ook is er nu een spreekuur in Alkmaar en Heerhugowaard. Tijdens het gesprek wordt zoveel mogelijk informatie verzameld die van belang kan zijn bij het opsporen van de familie.
De vrijwilligers van het in 1995 opgerichte Tracing Centrum. Staand van links naar rechts Edith Sibinga, Marijke Schmidt, Martha van Veldhoven, Irene Heynis, Fiep Nijland, Tiny Röttering en Marijke Emeis; zittend Els Zeggelink en Jantie Vegter.
Edith Sibinga, vanaf het begin betrokken bij het Tracing-team: “Wanneer iemand een verzoek doet om familie op te sporen, wordt er een gesprek gevoerd met twee vrijwilligers. Je krijgt vaak bakken ellende over je heen, je moet dus sterk in je schoenen staan om dit werk te doen. Daarnaast moet je geïnteresseerd zijn in je medemens en in andere culturen. Het zijn vaak pijnlijke verhalen, we zitten hier dan best indringende gesprekken te voeren.”
De informatie gaat naar het landelijk bureau in Den Haag, die de gegevens doorgeeft aan het kantoor in Genève. Van daaruit wordt actie ondernomen. Soms gaat het om het bezorgen van een brief in een gebied waar veel vernietigd is, maar ook om het echt opsporen van mensen.
Een andere tak van opsporing is het zoeken van biologische ouders van kinderen die via adoptie in Nederland terecht zijn gekomen. Dit wordt sociale opsporing genoemd. Met een opsporing zijn vele maanden gemoeid. Een positief resultaat geeft de vrijwilligers een enorme voldoening.
Jaarboek 38, pagina 11
Collecte en vlaggenactie
Voor de landelijke collecteweek van het Rode Kruis zijn in deze regio zo’n 140 collectanten nodig. Het is ieder jaar weer een enorme organisatie en een opgave om voldoende collectanten te werven. In 1947 bracht de collecte 360 gulden op; in 1977 was dit 11.000 gulden. In 2009 was de opbrengst bijna 7.400 euro.
Vlaggen uit op de Henri Dunantsingel tijdens de jaarlijkse collecte.
Met een vlaggenactie werd beoogd de collecte zoveel mogelijk onder de aandacht te brengen. De bewoners van de Henry Dunantsingel staken dan de Rode Kruis vlag uit, evenals het gemeentehuis, de brandweerkazerne, de huisartsen en zelfs het PWN-kantoor deed mee. Felix de Bats, gedurende tien jaar voorzitter van de afdeling, bracht samen met Wijnand Veldman de vlaggen bij alle adressen langs. Momenteel (in 2014) wordt er alleen nog gevlagd bij het gemeentehuis en op de parkeerplaatsen rond het winkelcentrum Geesterduin.
De inkomsten van de afdeling omvatten de contributies van de leden, de opbrengst van de jaarlijkse collecte, giften en legaten. Een deel hiervan werd volgens de geldende verdeelsleutel afgedragen aan het landelijk bureau.
Bloedinzameling
De inzameling van bloed is een van de oudste taken van het Rode Kruis. De eerste bloeddonoravond in Castricum werd gehouden op 21 juni 1962. Het was ieder jaar weer een grootschalige dorpsactiviteit.
Grootschalige bloedafnameavonden, zoals in 1994 in het Clusius college, behoren tot het verleden. Tussen de witte jassen coördinator Antje Beltman.
Voorzitter Felix de Bats verwoordde het in het jaarverslag 1995 als volg:“De goede zorg van alle vrijwilligers bij de bloedinzameling heeft dit jaar weer drie heel succesvolle campagnes opgeleverd. Zonder de inzet van al deze mensen was dat niet mogelijk geweest. Dit geldt ook voor degenen die niet zo zichtbaar werken, maar wel zorgen dat de oproepkaarten gevouwen en de enveloppen gesorteerd en door heel het dorp bezorgd worden. Wel goed zichtbaar zijn de ruim honderd borden die voor elke inzamelings-campagne door het hele dorp geplaatst worden en zorgen dat een week lang het Rode Kruis weer voor iedereen goed zichtbaar is.”
Gemiddeld waren er per avond ongeveer 250 donoren. Op initiatief van huisarts Leemhuis werd met succes een actie gevoerd om dit aantal te verdubbelen. Een aantal prominente inwoners van Castricum en Bakkum (waaronder burgemeester Schouwenaar, Henny Huisman, Frans van Dusschoten en Hans Spaan) namen zitting in het comité van aanbeveling voor de bloeddonor wervingsactie. Het aantal deelnemers nam met honderden toe.
De locatie voor de bloeddonor avonden werd te klein. Daarna mocht de Agrarische School (het huidige Clusius College) gebruikt worden. De laatste grootschalige bloedafname, georganiseerd door de afdeling Castricum, vond plaats op 12 januari 2000. De inschrijving bij de bloeddonor avonden was vele jaren in handen van Greet Borst-den Hartog. Ze stond erom bekend dat ze de geboortedata van veel donoren en vrijwilligers uit haar hoofd kende.
In 1998 trad de nieuwe wet op de bloedtransfusie in werking. Hiermee werd de volledige verantwoordelijkheid voor de afname, de productie van bloed en bloedproducten en de levering aan ziekenhuizen gelegd bij de Stichting Sanquin. De rol van het Rode Kruis werd beperkt tot het faciliteren van Sanquin.
Gerda Schram-Wulp vond het wel een hele verantwoordelijkheid, maar toch liet ze zich overhalen om in januari 1993 de organisatie van de bloedafname van Antje Beltman over te nemen. Ze vertelt: “In het begin kwamen er zo’n 100 donoren, maar door het voeren van wervingsacties liep het aantal op tot 750 (!), drie avonden per jaar. Van de Sokkerwei moest worden overgestapt naar de grotere aula van het Clusius College. De voorbereiding met 1200 schriftelijke uitnodigingen, huur van de ruimte, inrichting, werving van vrijwilligers, taakverdeling enzovoort was een flinke klus. Mijn man en mijn zuster Wil Adrichem-Wulp hielpen gelukkig mee. Er waren veel trouwe donoren, maar de kroon spande toch de Bakkum- met Piet Brandjes, die 80 keer bloed had gegeven toen hij er op zijn 70e jaar mee moest stoppen.
Door nieuwe technieken is de grootschalige bloedafname niet meer nodig en staat er bij Geesterhage enkele keren per jaar een wagen. Ik zorg nog steeds voor assistentie vanuit de afdeling, nu dus al meer dan twintig jaar.”
Bestuur en organisatie
Een van de hoogtepunten voor de afdeling was de viering van het 50-jarig bestaan. Uit erkentelijkheid voor het vele werk van de afdeling besloot het gemeentebestuur een jubileumreceptie in het gemeentehuis aan te bieden op 18 januari 1985, precies 50 jaar na de oprichting.
Jaarboek 38, pagina 12
Veel herinneringen werden opgehaald op de druk bezochte reünie in 2002.
Een ander hoogtepunt was de reünie voor alle huidige en oud-vrijwillig(st)ers die op 11 november 2002 werd georganiseerd. Er kwamen zo’n zeventig gasten op af. Corrie Moser en Lucy Boerdijk vertelden over de jaren waarin zij actief waren en veel oude herinneringen werden opgehaald.
De afdeling Castricum werd opgericht als een zelfstandige vereniging met eigen leden. Dit betekende dat er elk jaar een ledenvergadering moest worden gehouden om de jaarlijkse benoemingen en de jaarstukken te laten goedkeuren. De ledenvergaderingen werden tevens benut om de jubilarissen te huldigen door het uitreiken van oorkondes en medailles voor 10, 20 of 30 jaar ‘trouwe dienst’. Bij zijn afscheid als voorzitter in 2003 ontving Felix de Bats van het hoofdbestuur de Medaille van Verdienste in brons. In die vergadering werd ook zijn opvolger Jan Groot geïnstalleerd.
Voorzitters Rode Kruis Castricum
1935-1951 J.J. Nieuwenhuijsen 1951-1954 P.E.M. Teenstra 1954-1960 S.H.J. Bosma 1960-1962 J.A. Keizer 1963-1968 E. Bossinade 1968-1978 J. Hilarius 1978-1980 E. Bossinade 1980-1993 B.W. Wagenaar 1993-2003 F.T. de Bats 2003-2009 J. Groot 2009-2010 G.C. Zoet 2010-2012 K. Visser 2012-heden (2014) H. Thesingh
In 2005 hebben de leden besloten in te stemmen met een fusie van de afdelingen Akersloot en Castricum. De nieuwe gefuseerde afdeling telde zo’n 1.200 leden. In 2007 volgde een fusie met de afdeling Limmen en kwam het ledenaantal op rond de 1.500.
Als gevolg van het besluit het Nederlandse Rode Kruis om te vormen tot één vereniging zijn in 2009 alle lokale afdelingen opgeheven en zijn deze sindsdien geen zelfstandige rechtspersonen meer, maar onderdeel van de landelijke vereniging.
Belangrijker dan welke reorganisatie dan ook, is dat vele honderden vrijwillig(st)ers in de afgelopen 80 jaar zich dagelijks met hart en ziel hebben ingezet voor hun medemens, zonder zich te storen aan bestuurlijke wijzigingen of fusies. Een eerbetoon aan allen is op zijn plaats.
Jeannette Smits Niek Kaan
Bronnen:
Archief Rode Kruis afdeling Castricum;
Regionaal Archief Alkmaar;
Dijkstra, R., Het noodhospitaal van Uitgeest, Jaarboek Oud-Uitgeest 2009.
Met dank aan: Felix de Bats, Tineke Kaandorp, Wil Möls, Gesina van Roekel, Gerda Schram, Edith Sibinga, Margriet Spinhoven en Hennie Spruit.
Verschenen jaarboekartikelen over hulpverleners en zorginstellingen:
Het nieuwe ‘Burgerlijk Armenhuis’ aan de Overtoom in 1912. Van links naar rechts Guurtje Ooms, Trijntje Ooms, Maartje Knaap, Teunis Baars, Dirk Stuifbergen en weesmoeder Ma (Keetje) de Winter.
In 1964 werd in Castricum het bejaardencentrum ‘Huize De Boogaert’ in gebruik genomen.Het bestond uit een gebouw in vier lagen en 21 huisjes in één laag. In het tehuis was er plaats voor circa 85 bewoners.
Er is sinds die tijd heel veel veranderd in de ouderenzorg. Ook de bebouwing van De Boogaert onderging verschillende metamorfoses. De doelstelling bleef echter onaangetast en met trots vierde men dit jaar het gouden jubileum.
Ontstaan
Ouderdom en armoede hadden tot het eind van de negentiende eeuw bijna dezelfde betekenis. In Castricum werd in 1862 een tehuis voor armen en wezen gesticht, ongeveer op de plaats waar in 1912 het nieuwe Armenhuis werd gebouwd. In de jaren (negentien) twintig werd die naam veranderd in ‘Tehuis voor Ouden van Dagen’. Het gebouw op de hoek van de Schoolstraat en de Overtoom staat er nog steeds, maar het is nu ingericht voor de verhuur van appartementen.
Het Burgerlijk Armenbestuur beheerde het pand vanaf 1912, in de jaren (negentien) dertig opgevolgd door de ‘Instelling voor Maatschappelijk Hulpbetoon’. Zo’n 10 tot 13 mannen en vrouwen bewoonden het pand, begeleid door de Weesmoeder, zoals het hoofd lange tijd werd genoemd. In het 27e en in het 30e Jaarboek beschreef Wim Hespe de geschiedenis van dit eerste Castricumse bejaardentehuis, dat nog tot 1968 in gebruik is gebleven.
In 1953 namen afgevaardigden van een aantal rooms-katholieke standsorganisaties in een vergadering initiatieven om te komen tot de bouw van een nieuw bejaardentehuis inclusief enkele bejaardenwoningen. Er werd een voorlopig bestuur samengesteld dat verdere plannen zou ontwikkelen. De leden waren Johannes Bos (makelaar in effecten), Lambertus Henricus Scholten (technisch ambtenaar), Henricus Josephus Marie Korff (belastingambtenaar), Nicolaas Veldt (landbouwer en voorzitter kerkbestuur Bakkum) en Johanna Christina Verhoef-Defourny (voorzitter katholieke Bejaardenbond).
Op 30 april 1953 werd de stichtingsakte verleden. Als naam werd gekozen rooms-katholieke bejaardencentrum ‘Johannesstichting’. Besloten werd dat alle deelnemende instanties 10 gulden per jaar en 25 gulden voor de startkosten zouden bijdragen. Ook werd het gemeentebestuur gevraagd om voor de aanloopkosten een krediet beschikbaar te stellen. Dit verzoek werd gehonoreerd met een renteloos krediet van 3.500 gulden dat echter nooit is aangesproken.
Om zoveel mogelijk kosten te besparen werden alle vergaderingen bij de bestuursleden thuis gehouden. En dat waren er vele om zaken te behandelen zoals de locatie, de aankoop van grond en architectenkeuze. Bureau Wiegerinck en Van Balen uit Arnhem kreeg in 1955 opdracht om het plan te ontwerpen. Op aandringen van burgemeester Smeets vond met woningbouwvereniging St. Joseph overleg plaats over de keuze tussen woningwet- of premie
Jaarboek 37, pagina 22
bouw, waarop na vele overwegingen werd gekozen voor premiebouw. Daarbij werd afgesproken dat genoemde woningbouwvereniging de opdrachtgever werd en de Johannesstichting het geheel zou exploiteren.
De Boogaert werd gebouwd op dit weiland nabij de Boogaertsdijk.
Voor de bouw stelde het rooms-katholieke kerkbestuur een stuk grond grenzend aan de Pancratiuskerk beschikbaar. Deze grond was gelegen nabij de 12e eeuwse Boogaertsdijk. Dat verklaart de naam van het verzorgingshuis.
Komst van de bejaardenoorden in Nederland
Na de Tweede wereldoorlog schieten in Nederland bejaardenoorden vanaf de midden jaren (negentien) zestig als paddenstoelen uit de grond. Een van de verklaringen is het toenemende individualisme. Kinderen willen hun vrijheid en ruimte behouden, maar ook de ouderen zelf zien het vaak niet zitten om afhankelijk van hun kinderen te zijn. “Wij willen onze kinderen niet tot last zijn”, is een veelgehoorde uitspraak.
Verder wordt het groeiende woningtekort na de Tweede Wereldoorlog steeds nijpender. Hierdoor heerst er een grote maatschappelijke druk op ouderen om huizen vrij te maken voor jonge gezinnen. Met de Wet op de Bejaardenoorden (1963) maakt de overheid het ook mogelijk om bejaardentehuizen te bouwen. Het verhuizen naar een bejaardentehuis wordt daarom gestimuleerd.
In 1957 gaven het provinciaal- en gemeentebestuur officieel toestemming om op de bewuste plek te gaan bouwen. Toen begonnen de moeilijkheden over de hoogte van het pand. Het architectenbureau had een plan ingediend met twee lagen en een schuin dak. De gemeente eiste echter minstens drie lagen, zodat (de architecten) Wiegerinck en Van Balen opnieuw aan de gang konden.
Na veel overleg werd het nieuwe plan, bestaande uit een hoofdgebouw van vier verdiepingen met een dienstvleugel en zeven blokjes met in totaal 21 woningen, door de gemeente goedgekeurd. Inmiddels waren er na het verkrijgen van de grond vijf jaar verstreken.
Na oplevering stond het bejaardentehuis nog midden in het grasland.
De bouwvergunning werd op 21 juli 1961 verleend met vermelding van een bouwsom van 1.278.000 gulden. Het jaar daarop startten het grondwerk en de aanleg van de riolering. Vanwege de strenge winter van 1963 stagneerde de bouw drie maanden, maar in december van dat jaar konden de bejaardenwoningen dan toch worden betrokken. In het voorjaar van 1964 werden de eerste bewoners in ‘Huize De Boogaert’ gehuisvest.
Het logo op het eerste briefpapier.
Op 24 september 1964 vond de officiële opening plaats en onthulde burgemeester Smeets een gedenksteen. Het zou beslist niet de laatste steen zijn die daar werd gemetseld …
Het bestuur van De Boogaert bestond tot 1995 uit een dagelijks bestuur, waarin naast de voorzitter, secretaris en penningmeester nog twee leden zitting hadden. Een daarvan had een medische en de ander een technische achter-
Jaarboek 37, pagina 23
grond. Samen met de directie kwam het dagelijks bestuur eenmaal per maand bij elkaar. Daarnaast kende men een hoofdbestuur, bestaande uit vijf leden. Zij waren allen onbezoldigd lid en vormden een afspiegeling van de samenleving. Dit bestuur kwam op initiatief van het dagelijks bestuur tweemaal per jaar bijeen. Volgens de statuten van de Johannesstichting was het bestuur van ‘Huize De Boogaert’ belast met het beheren en exploiteren van een of meerdere woningen in de gemeente Castricum of omgeving, “zulks ten behoeve van de huisvesting en verzorging van bejaarden, zowel echtparen als dames en heren afzonderlijk, zonder onderscheid van hun godsdienstige, politieke of maatschappelijke opvattingen en zonder onderscheid van hun maatschappelijke positie”.
De Boogaert rond 1975 met de aanleunwoningen.
Veranderingen in de ouderenzorg
De verzorging, begeleiding en verpleging voor ouderen hebben in de loop der jaren vele veranderingen ondergaan. Aanvankelijk was de ouderenzorg in de bejaardenoorden een uitkering in het kader van de Algemene Bijstandswet. In de loop der jaren werd deze rol overgenomen door de provincies. Zij dienden om de vier jaar een plan van aanpak te overleggen over de ontwikkelingen in de ouderenzorg en met name op het gebied van de bejaardenoorden.
Hierbij moet onder andere gedacht worden aan renovatie of nieuwbouw, kwaliteitszorg door middel van de inspectie, goedkeuring van de jaarrekeningen en de toekenning van de budgetten. Zo leidden diverse plannen tot verbeteringen van kwaliteit en tot aanpassingen en renovaties binnen de sector.
In 1997 werd de ouderenzorg in de bejaardenoorden een verantwoordelijkheid van de zorgkantoren. Evenals de verpleegtehuizen werden de bejaardenoorden (vanaf nu verzorgingshuizen genoemd) opgenomen in de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten.
We weten inmiddels (in 2014) dat er wederom drastische veranderingen op stapel staan. De ouderen van de toekomst zullen langer thuis willen blijven wonen en daaromheen zullen zorg-, verpleeg- en begeleidingsbehoeften worden georganiseerd. Hierbij zal een grotere rol voor de gemeentelijke overheid zijn weggelegd.
Het verzorgingshuis in 1986. Daarna zou er ook voor De Boogaert veel veranderen.
De Boogaert werd in de loop der jaren ook geconfronteerd met de consequenties van het overheidsbeleid om de zorg op een hoger niveau te tillen. Ouderen wilden graag meer ruimte, bewegingsvrijheid, zelfbeschikkingsrecht en kwaliteitszorg, geleverd door daarvoor opgeleide professionals, zoals verpleegkundigen, bejaardenverzorgenden, koks en activiteitenbegeleiders. Het bestuur ging op zoek om zowel voor bewoners als medewerkers op deze ontwikkelingen in te spelen.
Personeel
Om iets over de geschiedenis van het personeel te vertellen is het goed om even terug te grijpen naar het jubileumboek dat werd uitgegeven ter ere van het 40-jarig bestaan van De Boogaert. Hierin staat een interview met Lida Bruggeling-Hes, een van de medewerkers van het eerste uur. Zij was toen 30 jaar in dienst; dat is nu dus inmiddels 40 jaar geworden.
Jaarboek 37, pagina 24
Lida Bruggeling op kantoor circa 1983.
Interview met Lida Bruggeling-Hes (1957) in 2004
“Ik was 16 jaar toen ik van de huishoudschool kwam en naar het bejaardencentrum ‘Huize De Boogaert’ ging. De zusters leerden mij het vak van het ‘huishoudelijk werk’. Poetsen, poetsen en nog eens poetsen. Alles moest blinken! Alles moest ontsmet worden! Het moest op en top schoon zijn. Overal een boenwasgeur of spiritusgeur, immers dat stond garant voor zuiverheid en helderheid. De handen mochten niet stilstaan. Er heerste een strak ‘zuiveringsregime’. Alles werd gecontroleerd en geïnspecteerd. Overal waren ogen die alles in de gaten hielden. Als het niet goed schoon was, naar de zin van de zusters, dan moest het over of nog eens extra worden gedaan. Zo leerden we dat de wc-bril een extra glanzende tint kreeg wanneer deze werd ingesmeerd met schoenpoets.
We deden ook alles: huishouding, verzorging, activiteiten en vrijwilligerswerk. Elke avond werd een rozenhoedje gebeden, waaraan vrijwel alle bewoners deelnamen. Alles moest volgens protocollen en strakke regels (die overigens alleen in de hoofden van de zusters zaten). Bij het afruimen van de tafels (de bewoners aten toen gezamenlijk in de eetzaal) werden de vorken, lepels en messen in een emmer gedaan, daarna mochten pas de borden worden afgeruimd. En bij het schoonmaken van het bestek werd prompt gezegd, dat deze niet mochten worden meegenomen voor de huwelijksuitzet. Neen, er is heel wat gestoft, gesopt, geboend, gedweild en ontsmet. Maar we probeerden ook wel eens te smokkelen. Als we wat te lang hadden zitten praten met de bewoners, en dat mocht niet, werd de spiritus wat overvloedig gebruikt om een ‘speciaal’ geurtje te creëren, zodat het leek of de kamer helemaal schoongepoetst was.
Jan Bakker zit hier in zijn kamer van het bejaardencentrum “De Boogaert”. Door de ramen zie je nog de bejaardenwoningen die bij het bejaardencentrum hoorden. De Boogaert 20 in Castricum, 1967. Collectie Oud-Castricum, toegevoegd.
De zorg is veel zakelijker geworden. Er is veel papieren rompslomp bijgekomen: dossiers bijhouden, medicijnen registreren en aftekenen, veel regels en voorschriften dienen gehanteerd te worden. Veel veiligheidsmaatregelen, arbo-voorschriften, kwaliteitseisen in allerlei vorm. De bewoners zijn mondiger geworden, maar eisen ook veel meer. Vroeger hadden we veel meer tijd. Of misschien lijkt dat wel zo? Het was allemaal intiemer, gezelliger, knusser en veel meer voor en met elkaar. Nu lijkt alles veel beter georganiseerd, er zijn algemene (gedrags)regels, protocollen en procedures. Alles staat op papier en in mappen op de afdelingen. Persoonlijke verantwoordelijkheid is veel meer gedeelde verantwoordelijkheid geworden.
Tijd is nu een te belangrijk woord in het woordenboek in de zorg. Menskracht is er helaas te weinig. Of misschien willen wij met ons allen wel teveel en eisen we teveel van elkaar?”
Al 40 jaar trouw aan De Boogaert …
Jaarboek 37, pagina 25
Lida blijft echter leergierig. Ze vindt de ontwikkelingen in de ouderenzorg boeiend en interessant. De vooruitgang in techniek en communicatie volgt ze op de voet. Alarm- en oproepsystemen, huisautomatisering en computers, ze wil het allemaal onder de knie krijgen. Maar ze vindt ook dat we het contact met de ouderen niet uit het oog mogen verliezen. Dit is typerend voor de medewerkers in de ouderenzorg en in het bijzonder geldt dit voor de medewerkers in De Boogaert. Dit was in het verleden zo en dat blijft in de toekomst zo.
In 1964 lag het accent vooral nog op huishoudelijke taken, zoals Lida hiervoor verwoordde. Zelfs tijd voor een praatje werd niet of nauwelijks geduld. Maar de geschiedenis heeft geleerd dat door het toenemen van de zorg-zwaarte het beleid moest worden aangepast, met name op het gebied van deskundigheidsbevordering.
Het voltallige personeel van De Boogaert begin jaren (negentien) negentig.
Veel personeelsleden werden naar opleidingen, trainingen, cursussen, workshops en informatie bijeenkomsten gestuurd. De kwaliteitsnormen werden, mede op verzoek van ouderen en ouderenorganisaties, door de overheid voortdurend aangescherpt. De sociale partners eisten meer en meer een goede bescherming van de gezondheid van de medewerkers en zij op hun beurt vroegen om meer inspraak ten aanzien van werktijden, werkdruk en kwaliteit.
De keuken
Vanaf de start in 1964 tot en met 1981 waren er per etage algemene huiskamers waar koffie en thee werd gedronken. De warme maaltijd werd gezamenlijk genoten in de eetzaal en wel om klokslag 12.00 uur. Voor aanvang van het gebed werd de gong geluid. De eetzaal was naast de centrale keuken gesitueerd. Het interieur was sober maar degelijk, de tafels waren voorzien van plastic tafelkleden.
Het keukenpersoneel in 1964 met kok Jaap Beentjes.
Na het gebed werd het houten luik, dat de keuken scheidde van de eetzaal, geopend en werd de maaltijd per tafel uitgeserveerd in schalen. Bewoners die een dieet hadden, kregen de maaltijd in roestvrij stalen schalen aan een speciale tafel: ‘de dieettafel’. Eerst werden alleen maaltijden geserveerd die tot de Hollandse pot behoorden. Na 1976 werden meer buitenlandse gerechten geïntroduceerd.
In 1981 werden de eetzaal en de keuken gerenoveerd. De eetzaal werd verbouwd tot recreatiezaal en de keuken werd voorzien van nieuwe apparatuur en een kookeiland. Kopjes, borden, bestek en keukengerei werden tot 1989 met de hand gewassen en gedroogd. Vele handen hebben hier uren aan meegewerkt ongeacht de functie die men had en dan was het net als thuis: voor elkaar en met elkaar. De afwaskeuken kreeg in dat jaar een professionele afwasmachine.
De keukenploeg in 1981 met kok Riko Leeuwerke.
Medio 2001 werd de keuken wederom verbouwd, nu tot productiekeuken voor ontkoppelde maaltijden.
De nieuwe keuken in De Boogaert ging later de maaltijden verzorgen voor eigen gebruik en de Santmark.
In de huidige nieuwbouw wordt beschikt over een keuken met een professioneel restaurant, waar cliënten en wijkbewoners naar wens kunnen lunchen en dineren in een gastvrije omgeving.
Jaarboek 37, pagina 26
Het zorgen voor de ouderen, zoals in de beginjaren van de bejaardenhuizen het geval was (‘gaat u maar zitten, wij zorgen voor u’) werd meer en meer een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de bewoners en de medewerkers.
In onderling overleg werden afspraken over de zorg vastgelegd in een zorgplan, waardoor de ene partij de zorg op een goede manier kon uitvoeren en de andere partij aanspraak kon maken op die zorg.
Herinneringen van Nanny Boelen-Hovenier
Nanny Boelen-Hovenier (1942) was in de periode 1969-2002 een groot aantal jaren in dienst van De Boogaert als hoofd verzorging verpleging en locatiemanager.
Nanny Boelen achter haar bureau in de jaren (negentien) negentig.
Zij wist zich nog het volgende te herinneren: “Ja, het was een heel andere tijd toen ik bij De Boogaert begon te werken. Het huis had bijvoorbeeld een slaapwacht die gebeld kon worden als een bewoner hulp nodig had. Met het toenemen van de zorg kregen we een nachtzuster die ook de zorg had voor het uitzetten van de medicijnen. Toen het bejaardenhuis zorgcentrum werd, kwam er gelukkig een tweede nachtzuster bij. Dit kwam zeker de nachtelijke veiligheid ten goede.
Zicht op De Boogaert vanaf een flat van De Loet. De Boogaert 20 in Castricum. Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
We kenden rond 1970 een inwonende directrice (mevrouw Hettema) en ook waren er kamertjes voor inwonende verzorgenden. Dagelijks was er een verpleegkundige in huis die de bewoners een keer per week een douche- of badbeurt gaf en tevens hun haren waste en de nagels knipte. Ook werden de bewoners iedere dag in hun eigen kamertje door de verzorging indien nodig gewassen en geholpen met aankleden.
Het geloof speelde nog een belangrijke rol, want pastoor Minneboo droeg nog twee keer per week de mis op. Je kan je het bijna niet meer voorstellen, maar het gebeurde ook dat, als de groenteboer was geweest, een groepje mannen gezellig onder een kopje koffie of een borreltje de aardappels ging pitten of de boontjes ging afhalen …
Er kwam een menucommissie, waarin bijvoorbeeld de dames Snoek, Zeeman en Zeestraten zitting had-
Jaarboek 37, pagina 27
den. Huisarts Dijkstra was in mijn tijd de medisch adviseur. Door verdere ontwikkelingen in de zorg en meer intensieve samenwerking met de verpleeghuizen, kwam daarna de verpleeghuisarts Monica Hendriks in beeld. Zij leidde ook de klinische lessen die toen opgestart werden in De Boogaert en de Santmark. Daarnaast werden er ook vanuit het RIAGG klinische lessen gegeven. In samenwerking met het Horizoncollege gaf ik met locatiemanager Corry Rossloot van de Santmark praktijklessen aan leerling-verzorgenden.
Ik heb ook meegemaakt dat er til-liften kwamen. Het gebruik daarvan werd opgenomen in de opleiding voor het uitvoeren van verpleegkundige en verzorgende handelingen.
Onze twee ziekenkamers werden ingezet voor het flankerend beleid. Ouderen uit Castricum konden, als ze uit het ziekenhuis werden ontslagen en nog niet zelfstandig thuis konden zijn, bij ons komen aansterken voor circa zes weken. Dit bracht extra geld op, maar betekende ook een verzwaring voor de verzorgenden.
We kregen ook een afdeling waar onze bewoners, die extra zorg nodig hadden, enkele dagdelen per week naar toe konden gaan om daar fysio-, logo- of ergotherapie te krijgen. Dat ging ook weer in samenwerking met het verpleeghuis.
De rol van de vrijwilliger is in de loop der jaren heel belangrijk geworden. Zonder vrijwilligers zou de extra aandacht naar de bewoners toe moeizaam verlopen. De zorgverleners zitten met een vol takenpakket. De tijd om eens een praatje te maken of bij een jarige bewoner een kopje koffie te drinken, is sinds eind jaren 1990 steeds schaarser geworden. Voor die tijd kreeg een jarige bewoner ’s morgens een aubade voor het appartement en een klein cadeautje.
Het zangkoor van De Boogaert.
De vrijwilligers realiseerden ook ons zangkoor onder leiding van Coby Lips. Verder brachten zij de boodschappen naar de appartementen en bemensten het winkeltje beneden in de hal. De dames van het Rode Kruis gingen handwerken of spelletjes doen met de bewoners.
De zorg, die wij onze bewoners konden geven, werd steeds zwaarder en complexer. Helaas moesten wij op grond van de toen geldende regels in overleg met de medisch adviseur menig bewoner aanmelden voor verpleeghuisopname. Dit was voor de bewoner en de familie, maar ook voor ons, lang niet altijd plezierig. Eerst werd de indicatie voor opname in het bejaardenhuis door het maatschappelijk werk van de gemeente afgegeven. Later werd dit overgenomen door het Regionaal Indicatie Orgaan (RIO). Het bejaardencentrum was toen verzorgingshuis geworden.
Renovatie van De Boogaert in de jaren 1990-1991
Eind jaren (negentien) tachtig overwoog het bestuur een renovatie van het centrum. Met de gemeente en de provincie vonden de eerste oriënterende gesprekken plaats. Dit resulteerde in het feit dat begin jaren (negentien) negentig kon worden begonnen met de werkzaamheden.
De voorgevel na renovatie in 1992 met daarop het nieuwe logo.
De Boogaert werd verbouwd en gedeeltelijk vernieuwd. De bewonersappartementen werden aangepast aan de normen van die tijd: meer ruimte, meer privacy en efficiëntere faciliteiten voor de verpleging en de verzorging van de bewoners. Er werd een nieuwe vleugel aangebouwd, terwijl de oude vleugel gerenoveerd werd. Het hoeft geen betoog dat de jaren van bouwen een zware claim legden op het uithoudingsvermogen en geduld van zowel bestuur,
Jaarboek 37, pagina 28
bewoners als medewerkers. Maar de vernieuwing van het gebouw deed de overlast en de pijn gauw vergeten. Na de heropening waren er 65 vrijwel geheel vernieuwde verzorgingsplaatsen ontstaan.
Op 17 januari 1992 kon het vernieuwde zorgcentrum officieel worden geopend en werd op het dak de grootste zonneboiler van Noord-Holland in gebruik genomen. Dat was een geschenk van het P.E.N. Ook onthulde het bestuur op deze dag het nieuwe logo van De Boogaert.
Van bewonerscommissie naar cliëntenraad
De eerste bewoners van De Boogaert kregen het huisreglement ‘Huisorde voor de pensiongasten’. Daar stond onder andere in dat de bewoners een commissie van overleg konden kiezen.
Op 27 mei 1972 werd een vergadering belegd onder leiding van pastoor Voets. Het doel was om te komen tot een permanente commissie uit de bewoners voor het verzorgen van ontspanning enzovoorts. Adviesrecht, zoals wij dat nu kennen, was er nog niet.
Bewonerscommissie in 1996. Van links naar rechts de heer Koopman, de heer Heeremans, mevrouw Zeeman Van Velzen.
In de beginjaren 1990 sprak de bewonerscommissie niet alleen over ontspanning. Allerlei zaken, die te maken hadden met de belangen van de bewoners, kwamen in deze commissie onder leiding van de directie ter sprake. Voorbeelden hiervan zijn de wasserij, maaltijden, festiviteiten en inrichtingszaken, zoals de aanschaf van meubilair. Ook regelgeving vanuit de provincie en het rijk kwam hier aan de orde. De commissie was ook vertegenwoordigd in de sollicitatie- en de menucommissie.
Veel bewoners vonden het eind jaren (negentien) negentig te zwaar worden om zich verkiesbaar te stellen voor de bewonerscommissie. Zij konden zich toen door een familielid laten vertegenwoordigen. Deze vertegenwoordiger ondersteunde de commissie met het uitschrijven van de agenda en de notulen van het overleg en adviseerde de bewoners.
Nu kennen we de lokale cliëntenraden en een centrale cliëntenraad. De centrale cliëntenraad bestaat voornamelijk uit vertegenwoordigers van de lokale cliëntenraden.
100-jarigen
Op bijzondere wijze werd stil gestaan bij de vieringen van verjaardagen van bewoners die de respectabele leeftijd van 100 jaar hadden gehaald. Er werd dan een feestelijke ochtend georganiseerd in de recreatiezaal in het bijzijn van bewoners, familie en personeel, waarbij uiteraard de gebruikelijke koffie, het gebak, een borreltje en bittergarnituur niet ontbraken.
Vaak kwam de burgemeester ook op bezoek om namens Hare Majesteit de koningin de felicitatie over te brengen, wat door de honderdjarigen erg op prijs werd gesteld.
Voor het jaar 2000 was het meer uitzondering dan regel dat deze respectabele leeftijd werd gehaald. Tegenwoordig komt dat regelmatiger voor en ook leeftijden van ruim 100 jaar zijn zelfs geen uitzondering meer.
Burgemeester Mans feliciteert mevrouw Ellens met haar 105e verjaardag in 2013.
De oudste bewoner die De Boogaert heeft gekend, is mevrouw Everdina Ellens-Lemstra. Zij werd geboren op 22 januari 1908 en overleed op 27 mei van dit jaar (2014) in de leeftijd van 106 jaar. Tot het laatst toe las zij nog de krant, keek televisie en deed mee met allerlei activiteiten.
Het echtpaar Van der Oord tijdens hun 75-jarig huwelijk op 22 augustus 2004. Cor was toen 104 en Willy 99 jaar oud.
Ook heeft het tehuis het echtpaar Cor en Willy van der Oord-Weeder gekend, waarvan beide partners meer dan 100 jaar oud werden. Zij hebben in 2004 hun 75-jarige
Jaarboek 37, pagina 29
bruiloft in De Boogaert gevierd en stonden op deze bijzondere dag in de belangstelling van diverse televisiestations en landelijke en regionale dagbladen.
Activiteiten en vrijwilligers
Vanaf de oprichting van De Boogaert heeft men dankbaar gebruik gemaakt van een groot aanbod van vrijwilligers. Zij waren en zijn nog steeds vooral nuttig bij de begeleiding van diverse activiteiten voor de bewoners. Overeenkomstig de landelijke trend is ook het vrijwilligerswerk in De Boogaert in de loop jaren echter veranderd. Moeiteloos werden mensen maandelijks, wekelijks en dagelijks ingezet en zij voldeden onvoorwaardelijk aan de vraag van de organisatie.
In de loop der jaren heeft er een duidelijke kentering plaatsgevonden. Mensen willen best vrijwilligerswerk doen, maar bepalen zelf hun mogelijkheden, hun beschikbare tijd en hebben voorkeuren voor wat ze willen doen. Zo was het noodzakelijk om het vrijwilligerswerk in de vaart van de vooruitgang (economisch, technisch en maatschappelijk) steeds meer te organiseren, te structureren en te specialiseren.
Al 33 jaar vrijwilliger in De Boogaert
Het verzorgingshuis mag al 33 jaar een beroep doen op Leny Jacobs-Poell (1944).
Zij blikte als volgt terug: “Toen de kinderen van de lagere school af waren, heb ik mij op 1 oktober 1981 als vrijwilliger aangemeld bij Wil Kotkamp (hoofdverpleegkundige, later directrice van De Boogaert). Eerst heb ik een eenzame bewoner bezocht, daarna ben ik Tarcio Nanne gaan ondersteunen met activiteiten. Langzamerhand werden de activiteiten en de vrijwilligersgroep uitgebreid. De bewoners waren in mijn beginperiode relatief nog heel mobiel en zaten vaak te kaarten, te breien of televisie te kijken in de huiskamers. Het was gezellig, want er was altijd wel een bewoner die nog wat onder de kurk had. Deuren stonden altijd open. In die tijd werden ook krulspelden ingedraaid, zodat de dames netjes het weekend in konden.
Jaarboek 37, pagina 30
We hebben veel plezier gehad met Jan Baltus als Sinterklaas en wij als ondeugende pieten. Niks was te gek. Ook maakten we veel uitstapjes, naar de Keukenhof, de Tuin van kapitein Rommel enzovoorts, enzovoorts. Teveel om op te noemen.
Al vele jaren maak ik met veel plezier ‘Het Boogaert-journaal’, ons huiskrantje. Eerst op een brede typemachine met grote letters en nu natuurlijk op de computer.
Alle vrijwilligers waren blij als er weer een man bij kwam om te helpen, zoals Rinus Stet, Klaas Rustenburg en Godfried Roos. We hadden een hechte groep en deelden lief en leed met elkaar.
Verschillende activiteitenbegeleiders heb ik mee gemaakt. Na Tarcio Nanne, Inge Perk, Wil Schoenmakers, Henny Luijten en Wil Koot werk ik nu met Carla van Eerd en Ria Bakker.
Ik was ook getuige van het 25-jarig jubileum met de vaartocht van Alkmaar naar de Zaanse Schans (met onderweg een overheerlijke lunch). Ondertussen zijn de activiteiten verder uitgebreid, zoals kaarten maken (waar ik goeie hulp bij heb) en samen zingen.
Leny Jacobs (links) tijdens het maken van kaarten in 2010.
Het is nu onzeker hoe het allemaal verder zal gaan in de zorg, maar ik hoop dat we met alle vrijwilligers nog een heleboel gezelligheid kunnen brengen voor de bewoners. Ik zal er zeker aan meewerken, want nog altijd ga ik met heel veel plezier naar De Boogaert!”
Ontspannings- en recreatieve activiteiten: kaarten, bingo, spelletjes doen, wandelen, zitdansen, hobbyclub, kegelen, biljarten, krant voorlezen, carnavalsviering en de Soos;
Culturele en educatieve activiteiten: schilderen, tekenen, denksport, muziekactiviteiten, informatiemiddagen, films kijken, gastoptredens en uitstapjes;
Religieuze en maatschappelijke activiteiten: jubilea, feest- en hoogtijdagen, kerstdiner, paaslunch, koor, religieuze diensten, ziekenhuisbezoek, individuele gesprekken met en begeleiding van bewoners.
Het kerstdiner behoort ook tot de jaarlijkse activiteiten.
Het doel was om voor de bewoners en de ouderen uit de omgeving van De Boogaert ‘Uitgaan in hun eigen verzorgingshuis’ mogelijk te maken.
Altijd drukte op de bazaars.
De vrijwilligers werden ook betrokken bij de jaarlijkse bazaar of rommelmarkt, die werd gehouden om gelden te verwerven voor extra middelen ten behoeve van de bewoners zoals een piano, terrasstoelen of een grootbeeldtelevisie.
Oprichting ‘Locaal Samenwerkingsverband Castricum’ in 1991
In november 1991 werd het ‘Locaal Samenwerkingsverband Castricum’ opgericht. De deelnemende instellingen waren de Stichting Thuishulp IJmond, de Vereniging Maatschappelijke Gezondheidszorg van de Kruisverenigingen in de IJmond, de Stichting Dienstverlening Ouderen Castricum, de gemeente Castricum (afdeling Sociale Zaken), de gezamenlijke huisartsen in de gemeente Castricum en de verzorgingshuizen De Boogaert en de Santmark.
Het doel was om vanuit een centraal punt de hulpvragen te indiceren en van advies te voorzien. De vraag en het aanbod van de hulpvragen konden zodoende beter op elkaar worden afgestemd en er vond tijdige signalering van calamiteiten in de zorg- en dienstverlening plaats.
Tenslotte werd er toezicht gehouden op de juiste gebruikmaking van de gesubsidieerde voorzieningen. Onderwerpen die daarbij aan de orde kwamen zijn onder andere de wachtlijsten van de verzorgingshuizen, de warme maaltijdvoorziening, bejaardenalarmering, dagverzorging en tijdelijke opnames.
De fusie tussen De Boogaert en de Santmark
Na de oorlog ontstonden er vanuit een bepaalde geloofs- of levensovertuiging bejaardentehuizen met bijvoorbeeld een katholieke, protestante, joodse of humanistische signatuur. Er waren zelfs kloosterbejaardentehuizen. Van samenwerking was geen sprake. In tegendeel zelfs. Vele ouderen kozen zeer bewust voor een bejaardentehuis van-
Jaarboek 37, pagina 31
uit hun eigen geloofsovertuiging. In de loop der jaren raakte de geloofsovertuiging op de achtergrond.
In Castricum werd de jarenlange samenwerking op directieniveau tussen de beide verzorgingshuizen De Boogaert en de Santmark in 1993 uitgebreid. Al snel waren beide besturen van mening dat de zorg voor ouderen, waar beide verzorgingshuizen voor stonden, beter in gezamenlijkheid dan in concurrentie kon worden uitgevoerd.
Ook allerlei ontwikkelingen binnen het landelijke en provinciale overheidsbeleid steunden die visie van beide besturen om tot een fusie te komen. In november 1993 werden hierover definitieve beslissingen genomen. De jaren 1993 en 1994 hebben dan ook volledig in het teken gestaan van de voorbereiding en uitwerking van de fusie.
Een belangrijk aspect was bijvoorbeeld de vorming van één algemeen bestuur, bestaande uit negen bestuurleden. Ook kwam er één managementteam en werd er gewerkt naar een eenduidig beleid ten aanzien van wonen, zorg, verpleging en welzijn voor bewoners. Dat gold ook voor een integraal personeelsbeleid, mede gestuurd door één ondernemingsraad. Op den duur zou er ook een centrale bewonerscommissie komen.
De dagelijkse leiding van Zorgcentrum Castricum midden jaren 1990. Van links naar rechts staand Luuk de Waal (algemeen directeur) en Riko Leeuwerke (facilitair manager); zittend Han Zandstra (hoofd verzorging De Boogaert), Corry Rossloot (locatiemanager de Santmark), Nanny Boelen (locatiemanager De Boogaert) en Bea Boots (hoofd verzorging de Santmark).
Op 1 januari 1995 kon het glas worden geheven op de meest definitieve vorm van samenwerking, namelijk een fusie onder de naam ‘Stichting Zorgcentrum Castricum’.
Het Logo van ‘Stichting Zorgcentrum Castricum’ De Boogaert en de Santmark.
́Stichting Partners in de Zorg ́ vanaf 2003
De veranderende wet- en regelgeving, veranderingen en kortingen ten aanzien van de financiële middelen, de steeds verdergaande individualisering met daaraan gekoppeld de zwaarder wordende kwaliteitseisen en tenslotte de groeiende zorgzwaarte bij de groter wordende populatie ouderen, die zorg nodig hadden, noopten tot drastische maatregelen met betrekking tot samenwerking. Het moest voortdurend grootschaliger, bedrijfsmatiger en efficiënter. Kortom, de ouderenzorg in Nederland stond bol van vernieuwende samenwerkingsverbanden, zoals partnerships, holdings en fusies.
De verzorginghuizen stonden aan het begin van deze eeuw voor een vernieuwende uitdaging. Het aantal ouderen met psychogeriatrische klachten (dementie) en somatische klachten nam al vele jaren drastisch toe. In 2000 leidde dit vanuit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) tot uitbreiding van zorg en verpleging in de verzorgingshuizen.
Het Logo van Partners in de Zorg.
Het jaar 2002 ging de geschiedenis in als het jaar waarin het bestuur en de directie van Stichting Zorgcentrum Castricum bewust afscheid namen van hun zelfstandigheid en zich per 1 januari 2003 aansloten bij de holding ́Stichting Partners in de Zorg ́, een samenwerkingsverband tussen de verzorgingshuizen en het verpleeghuis in de regio Midden-Kennemerland-Noord. Bij het traject waren de verzorginghuizen in Akersloot, Beverwijk, Castricum, Heemskerk, Limmen en Uitgeest en het verpleeghuis Heemswijk te Heemskerk betrokken. Kort daarna sloten de verzorgingshuizen in Heiloo zich hierbij aan.
Jaarboek 37, pagina 32
Met de oprichting van deze stichting deed de raad van bestuur zijn intrede, waarin aanvankelijk twee leden zitting hadden. Daarboven opereert de raad van toezicht. Tegenwoordig bestaat de raad van bestuur nog slechts uit één persoon.
In de periode, voordat de holding tot stand kwam, heerste een grote werkdruk op allen die bij het proces betrokken waren. Er werd veel vergaderd, bewoners kregen inspraak en de personeelsleden en vrijwilligers gaven adviezen en stemden over genomen besluiten.
Jubilea
De Boogaert heeft in die 50 jaar verschillende jubilea gekend. Riko Leeuwerke (1953), die in 1976 zijn loopbaan begon als chef-kok bij het verzorgingshuis, heeft ze allemaal meegemaakt en blikte terug: “Zowel het 12,5 – 20 – 25 – 30 als het 40-jarig bestaan zijn gevierd.
Optreden tijdens de viering van het 12,5-jarig jubileum in 1977.
Tijdens de laatste drie jubilea werd een feestweek gehouden met onder andere een rondrit met oldtimers, ontbijt op bed, Oud-Hollandse spelen, een diner enzovoorts. En als afsluiting een playbackshow, uitgevoerd door het personeel. Dit kon allemaal worden gerealiseerd dankzij de enorme inzet van personeel en vrijwilligers.
Ter ere van het 20-jarig bestaan werd er een Boogaert-lied geschreven. Dit grijpt terug naar de begintijd en zegt ook iets over de sfeer in die periode. Wanneer dit lied ten gehore wordt gebracht, zie ik toch dat het nog menigeen beroert. De schrijver en componist Dick Schoonewil mag in deze dan ook niet onbenoemd blijven. (vervolg op pagina 33)
Het zingen van het Boogaertlied.
Deel van het Boogaertlied ter gelegenheid van het 20-jarig jubileum
Sinds De Boogaert werd geboren bloeit ze op als nooit tevoren bruisend van activiteit Carnavalsfeest, tot het laat is ontspanningsavonden of Kerstmis er is veel gezelligheid en kijk als de bazaar is volgelopen iedereen aan ’t verkopen het draait op volle toeren of als je het rumoer juist wil ontlopen loop je de tuin door de vogels voeren
Refrein: Het huis waar ik woon het huis waar ik werk je zorg voor elkaar en je bidt in de kerk je voelt je er jong ook al ben ik bejaard in het huis, mijn huis in De Boogaert
Jaarboek 37, pagina 33
Vervolg terugblik Riko Leeuwerke: Naast de jubilea van het huis werd er ook veel gedaan aan de dienstjubilea. Zo werd ik voor mijn koperen jubileum met mijn hele gezin van huis gehaald door een chauffeur met pet. Dat was de tuin- en klusjesman van De Boogaert. In de tweede auto zat de activiteitenbegeleidster, die het geheel filmde.
De hele ochtend stond in het teken van mijn jubileum met toespraken van het bestuur, bewoners en met sketches door de diverse disciplines van het personeel. Tussen de middag kregen we dan een diner in de directiekamer, waarna wij weer huiswaarts keerden.
Natuurlijk zou zoiets op deze manier niet meer plaats kunnen vinden. Er is weliswaar nog steeds aandacht voor dit soort jubilea, maar daar wordt slechts op gepaste wijze bij stilgestaan.”
ViVa! Zorggroep
Na het ontstaan van Partners in de Zorg en na toetreding van woonzorgcentra Heiloo gingen de gesprekken over verregaande samenwerking door met enerzijds Thuiszorg IJmond en anderzijds een aantal verpleeg- en verzorgingshuizen in Velsen.
Die gesprekken hebben uiteindelijk in 2006 geleid tot de oprichting van ViVa! Zorggroep. Deze instelling werd met name opgericht om op wijkniveau de zorg- en dienstverlening goed te organiseren en het onderscheid tussen thuis en ‘huis’ wonen zoveel mogelijk op te heffen. Bewoners in verzorgings- en verpleeghuizen wonen dus weer net zoals thuis. ViVa! Zorggroep is met het oog daarop ook een bouw- en renovatieprogramma gestart.
Organisatievormen van De Boogaert sinds de opening:
1964 Opening van het tehuis (onder beheer van Johannesstichting); 1995 Oprichting Stichting Zorgcentrum Castricum (fusie met de Santmark); 2003 Vorming Stichting Partners in de Zorg (fusie van verzorgings- en verpleeghuizen in de IJmond); 2006 Fusie Stichting Partners in de Zorg en Stichting Thuiszorg IJmond onder de naam Viva! Zorggroep.
Voor De Boogaert waren al eerder in samenwerking met woningcorporatie Kennemer Wonen plannen gemaakt voor volledige nieuwbouw. De in de jaren (negentien) negentig gerealiseerde renovatie voldeed toch niet langer aan de eisen van de nieuwe tijd. Een nieuwe renovatie zou daarin geen verbetering meer kunnen brengen. Vandaar dat er plannen werden gemaakt voor volledige nieuwbouw, niet alleen van De Boogaert, maar ook van een complex met zelfstandige woningen, beschermd wonen, verzorgingshuis-appartementen en verpleeghuisvoorzieningen.
Het heeft geruime tijd geduurd voordat de plannen rond waren en er daadwerkelijk kon worden gebouwd. In 2010 ging de bouw van start en in het voorjaar van 2014 is de nieuwbouw volledig opgeleverd.
De Boogaert is klaar voor de toekomst.
Tot slot
In 1964 werd Huize De Boogaert aan de rand van Castricum gebouwd.
Bejaardencentrum De Boogaert. Dokter de Jonghweg 20 in Castricum, 1964. Fotopersbureau De Boer. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Nu is het verzorgingshuis vrijwel het centrale middelpunt van het dorp. De Boogaert is in die 50 jaar uitgegroeid van rusthuis, bejaardentehuis of bejaardencentrum tot een multifunctioneel woon- en zorgcomplex.
Overzichtsfoto. Rechts van het midden de Pancratius kerk. Aan de C.F.Smeetslaan de galerijflat. Iets hoger op de foto zien we woonzorgcentrum “De Boogaert” met daar boven de Triades en het zwembad “De Witte Brug”. Meer naar beneden zien we het gemeentehuis en links onder winkelcentrum “Geesterduin”. Foto Henk Hommes. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Op 25 september 2014 is de nieuwbouw, 50 jaar na de opening van De Boogaert, feestelijk officieel geopend door heer Toon Mans, burgemeester van Castricum.
Riko Leeuwerke Luuk de Waal Hans Boot
Bronnen:
• Archief De Boogaert • Edities regionale bladen
Met dank aan: Ria Bakker, Nanny Boelen-Hovenier, Lida Bruggeling-Hes, Leny Jacobs-Poell en Lucien van Ruth.
Verschenen jaarboekartikelen over hulpverleners en zorginstellingen:
Veldwachter Flipse (van Dik Trom) brengt een arrestant in het cachot.
Misschien zijn er nog ouderen die zich het beeld herinneren van de dorpsveldwachter, die in uniform door het dorp liep, uitgerust met sabel en opschrijfboekje. Bekende namen uit het begin van de vorige eeuw zijn Piet Bleijendaal en Ariën Gorter en de rijksveldwachter Pieter Koelewijn, die in Bakkum was gestationeerd.
Jongeren zullen veldwachters kennen uit jeugdboeken of van de TV: Flipsen uit Dik Trom of Bromsnor uit de belevenissen van Swiebertje. Bij de handhaving van de orde in de gemeente hadden naast de veldwachters ook anderen een rol, zoals de nachtwachten en jachtopzieners.
In dit artikel worden de ontwikkelingen van taken van de veldwachters en politie in de gemeente Castricum beschreven en ook aanverwante functies kort belicht.
Het onderwerp wordt in twee delen behandeld. In het eerste deel (Veldwachters) de periode tot 1940 en in het tweede deel (Politie) dat volgend jaar (in 2014) verschijnt de periode van 1940 tot heden.
Algemeen
De handhaving van de openbare orde en veiligheid heeft een lange geschiedenis, waarbij vorm, organisatie en functies veel veranderingen hebben ondergaan. De zorg voor de orde in een dorp was vanaf de middeleeuwen de taak van de schout, bijgestaan door gerechtsdienaren. Dienaren in uniform en nachtwachten assisteerde hem. De dorpsdienaren liepen rondes, uitgerust met een stok, soms met een ratel of een bel en sloegen alarm bij onraad.
Regels waaraan de burgers zich moesten houden waren door de baljuw en het plaatselijke bestuur vastgelegd in keuren ofwel verordeningen waarop bij overtreding een straf kon worden opgelegd.
Voor de duingebieden waren door de eigenaren duinmeiers (jachtopzieners) aangesteld, voornamelijk voor toezicht op de jacht (konijnen en fazanten) en om stroperij en diefstal van hout tegen te gaan.
In de steden en dorpen, waar de politiezorg beperkt was, werden schutterijen opgericht, die ondergeschikt waren aan het plaatselijk bestuur en konden helpen bij het handhaven van ‘orde en tucht’.
Aan het eind van de 18e eeuw heerste armoede en werkeloosheid door achteruitgang van de nijverheid en visserij. De patriotten, tegenstanders van het Oranjehuis, organiseerden demonstraties en er leek een revolutie te ontstaan, zoals die ook in andere landen plaats vond. Frankrijk trok in de winter van 1794 het land binnen en het Staatse leger bood geen verzet. Na het vertrek van het Huis van Oranje naar Engeland is met de komst van de Fransen in 1795 veel veranderd, we spreken over de Bataafse Republiek van 1795-1806.
In de Franse tijd zijn veel hervormingen doorgevoerd: het Wetboek van Strafrecht, het Burgerlijk Wetboeken de burgerlijke stand, een nieuw belastingstelsel en nationale verkiezingen. Ook vrijheid van meningsuiting en scheiding van kerk en staat waren belangrijke bijdragen aan de ontwikkeling van de democratie.
In 1798 werd de Akte van Staatsregeling (de eerste Nederlandse Grondwet) vastgesteld, omvattende: de scheiding van de wetgevende, uitvoerende en de rechtelijke macht:
De wetgevende macht werd opgedragen aan de regering en de Staten Generaal; vorming 1e en 2e Kamer, zijnde het parlement;
De uitvoerende macht werd opgedragen aan de regering, de Koning en de ministers, zijnde de ministerraad;
De rechterlijke macht kwam in handen van onafhankelijke rechters.
Na de inlijving bij Frankrijk in 1810 werden rechtbanken ingesteld in de hoofdplaatsen van de arrondissementen en in Haarlem en Alkmaar (rechtbank in eerste aanleg) en werd er geen recht meer gesproken door schout en schepenen of door de ambachtsheer. Er kwamen vredegerechten (de latere kantongerechten).
Naar Frans voorbeeld werden in de steden commissarissen en agenten of dienaren van politie benoemd en in kleine gemeenten en dorpen veldwachters; ook werden boswachters aangesteld om eigendommen en de oogst te beschermen Door het land werd patrouille gelopen door de ‘gendarmerie’ (gens-d’armes = bewapende mannen), die ook bij grote onlusten konden worden ingezet, maar ook militaire taken vervulden.
Jaarboek 36, pagina 71
Het uit de vroege 17e eeuw daterende schilderij het Salomons Oordeel is vermoedelijk al 400 jaar in bezit van de gemeente Castricum. Volgens overlevering hing het in het kantoor van de schout.
Na de val van het Franse keizerrijk werd het bestuur hervormd, maar de agenten of dienaren van politie en veldwachters bleven gehandhaafd. De ‘Gendarmerie’ werd vervangen door de ‘Marechaussee’, die in oktober 1814 werd opgericht en burgerlijke en militaire taken vervulde.
Vanaf 1818 kwam de zorg voor de algemene veiligheid in handen van het Openbaar Ministerie, dat een beroep kon doen op de politie, veldwachters en marechaussee.
De functiebenaming van de schout werd in 1825 bij Koninklijk Besluit gewijzigd in burgemeester.
In 1836 werd vastgelegd dat commissarissen en dienaren van politie voor de plaatselijke zorg ondergeschikt waren aan de burgemeester en wethouders, indirect onder de minister van Binnenlandse Zaken. De gerechtelijke zorg van de politieambtenaren viel onder het gezag van de minister van Justitie. In Alkmaar werd de rechtbank de arrondissementsrechtbank.
De veldwachter, ook wel koddebeier (kodde = knuppel, beieren = zwaaien) genoemd, heeft in een dorp altijd een ’aparte’ plaats ingenomen. Enerzijds werd hij gewaardeerd door de geboden bescherming, anderzijds stond hij niet in hoog aanzien. Hij had het niet zo druk en werd slecht betaald, waardoor hij allerlei neventaken uitvoerde.
In het begin van de 20e eeuw trad een zekere professionalisering in en verbeterde de beloning, al bleven de arbeidsvoorwaarden en werkomstandigheden problematisch.
Belangenbehartiging door de versnippering van gemeentepolitie en twee rijkspolitiekorpsen onder twee ministeries was een zeer moeilijke taak. De crisisjaren vanaf 1929 en de mobilisatie van het leger in verband met de oorlogsdreiging maakte het er niet eenvoudiger op om tot reorganisatie van de politie te komen. Door verdeeldheid over de aanpak was een oplossing ver weg.
Castricum en Bakkum
De Heerlijkheid Bakkum, lange tijd een zelfstandig dorpje ten noorden van de Zeeweg, is door de graaf van Holland in 1431 in leen uitgegeven aan Jan van Egmond, de eerste ambachtsheer van Bakkum.
Lieve Geelvinck, ambachtsheer van Castricum (1676-1743).
De Heerlijkheid Castricum was in 1664 in bezit gekomen van de familie Geelvinck; Mr. Nicolaas Geelvinck kocht in 1749 de Heerlijkheid Bakkum van Abraham Perné, waarmee beide dorpen één ambachtsheer hadden. In 1764 gingen de rechten van de heerlijkheden Bakkum en Castricum over op zijn zoon Joan Geelvinck.
De plaatselijke bevolking moest zich houden aan verscheidene voorschriften en verordeningen, in die tijd keuren genoemd. De keuren werden vastgesteld door de ambachtsheer en de schout en schepenen van Castricum.
Het keurboek van Castricum, gepubliceerd in 1769 door secretaris Leonard Tempelaar, bevat 68 keuren. Het boek opent met: “Wij, Mr. Joan Geelvinck, Vrijhere van Zuid en Noord Baccum, Here van Castricum, etc. etc., doen kont een iegelijk dat wij gezien en gelezen hebbende, de Keuren en de Ordonnantiën …, enzovoorts.
Er kwam in die tijd veel armoede voor en daardoor ook diefstal en stroperij. In de keuren vinden we dan ook terug
Jaarboek 36, pagina 72
dat het verboden was om gras of enige andere vruchten te stelen, wagens of karren na te lopen om te bedelen en onderdak te bieden aan bedelaars en landlopers.
Mr. Joachim Nuhout van der Veen was van 1780 tot 1811 schout van Castricum en baljuw en schout van Bakkum. Hij woonde in de nog bestaande boerderij het Knophuis aan de Overtoom.
In 1780 werd Joachim Nuhout van der Veen door Mr. Joan Geelvinck tot schout van Castricum en baljuw en schout van Bakkum benoemd. Hij vervulde als patriot een belangrijke rol in Castricum; hij was, met veel dorpsgenoten, voorstander van maatschappelijke veranderingen en het terugtreden van de stadhouder. Hij was pro-Frans en vond dat het volk er recht op had zijn eigen bestuurders te kiezen op basis van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Hij verwelkomde de Franse troepen in het dorp.
In februari 1795 hield hij als schout van Castricum een rede in de dorpskerk voor alle stemgerechtigde burgers van Castricum en sprak de volgende woorden: ‘Ziet daar dan eindelijk de zon der vrijheid met eenen schitterende glans doorgebroken en het Neerlands volk uyt den afgrond gered’. Deze tekst is ook aangebracht op het monument bij het gemeentehuis, dat herinnert aan de ‘Slag bij Castricum’ in 1799.
De plechtige onthulling van het monument voor de Slag bij Castricum in 1999 waar historische woorden van Nuhout van de Veen op staan ter verwelkoming van de democratie.
De dorpsdienaar
In 1737 werd in Castricum Jacob Willemsz. van der Beek tot dorpsdienaar en dienaar van justitie aangesteld. Hij controleerde de naleving van de keuren en rapporteerde aan de schout.
De dorpsdienaar moest dagelijks een ronde door het dorp doen en vooral controleren op vagebonden, bedelaars en venters die het dorp onveilig maakten en die hij dan langs de kortste weg buiten de gemeente moest zetten. Als er problemen waren, kon hij de hulp van boeren inroepen. Heel bijzonder is dat hij zijn salaris maar zelf moest ophalen bij de door de schout aangewezen personen en gezinnen, Die maakte daarvoor jaarlijks een lijst. Wie er bezwaar tegen had, kon zijn beklag doen bij de ambachtsheer.
Jaarboek 36, pagina 73
De keur van 13 april 1772
Artikel 1. Dat hij Dorpsdienaar terstond na de ontfangene Commissie van de Ed. Gestr. Ambagts Heer zig zal hebben te vervoegen bij Schout en Schepenen dezer Heerlijkheijd en dezelve zijne Commissie vertoonen en Eed doen in handen van voornoemde Geregte, dat hij dagelijks het geheele dorp soude rond gaan naspeurende alle vagebonden, bedelaars, zak en pakdragers en alle ventjagerij plegende, dezelve aantreffende haar langs de kortste weg buijten de Jurisdictie van Castricum geleijden, met aanzegging dat indien hij wederom bedelende of Goederen bij de Huijzen verkopende in de banne van Castricum mogte gevonden worden dezelve rigorieuselijk na de Wetten van de Landen zoude werden gehandeld.
Artikel 2. Dat zoo het mogte gebeuren dat eenige bedelaars, vagebonden als andere landloopers op eene brutale wijze zig tegen den gemelde Dorps Dienaar mogte te weer stellen, dat hij als dan dezelve of alleen met assistentie van andere boeren, welke daar toe gedwongen zijn op Poene van 52,5 Stuijvers ten profijte van den Arme van Castricum gevangen zal mogen en moeten brengen naar het Huijs van den Schout en van het geval kennis geven en daar op te hooren zijn Advijs, en de gegeven order te observeren en van alles Kennis te geven aan de Schout.
Artikel 3. Dat den gemelde Dinaar tot zijn salaris alle verendeels Jaars zal mogen ophalen van alzulke Personen en Huijsgesinnen binnen de banne van Castricum woonagtig, dat gene, dat Schout en Geregte bij den ingang van ider Jaar te beginne van Paassche tot Paassche op eene en ten dien eijnde geformeerde en aan hem ter hande gestelde Lijst, zal werde aangewezen.
Artikel 4. Tot vinding van welke salaris door Schout en Schepenen alle Jaaren op Paasschen bij het doen van de verriggeling eene taxatie moet werden gemaakt van het gene een ider Persoon of Huijsgezin geduurende dat Jaar aan den Dienaar zal moeten contribueeren.
Artikel 5. Gemelde Taxatie Lijst geformeerd zijnde moet het dubbelt getal van dien aan den Dorpsdinaar werden overhandigt ten eijnde dezelve zijn salaris art. 4 konde ophalen.
Artikel 6. Wanneer het mogt gebeuren dat imand van de Ingesetenen binnen deze Heerlijkheijd vermeende te hoog getaxeerd te zijn zoo zal hij in dien gevallen zig moeten adresseren aan den Geregte van Castricum en verzoeken redres in zijn aanslag.
Artikel 7. En in gevallen den Geregte het met den Doleant niet konde eens werden zoo zal de finale Decisie aan den Ambagts Heere in zijn tijd.
Artikel 8. En zoo zodanig een, zonder behoorlijke reden en als alleen onwillig, zig quam te gedragen zoo zal den zelve door den Schout en Geregte bij Executie tot zijn Pligt worden geconstrengeerdt.
Omstreeks 1790 werd Arie IJsbrandsz. Heertjes tot dienaar der justitie in Castricum en dienaar en bode te Bakkum aangesteld. Hij was ook jachtopziener en kwam bij de uitoefening van die functie om het leven. Hij werd door stropers doodgeschoten in de nacht van 16 op 17 januari 1794 in het bos van de heer Deutz bij de Heereweg (nu Beverwijkerstraatweg nabij de grenspaal en de Korendijk). Zijn zoon IJsbrand Ariesz. Heertjes, geboren in 1792, heeft later zijn vader als veldwachter in Castricum opgevolgd. Een overzicht van benoemingen van dorpsdienaren, veldwachters en rijksveldwachters in Castricum en Bakkum is elders in dit artikel opgenomen.
Een dorpsdienaar diende na zijn benoeming de eed af te leggen: ‘Dat sweere ik, dat ik mij als Dienaar van dit Dorp en der Justitie te Castricum eerlijk en getrouw zal gedragen, volgens den inhoud mijner commissie en instructie, en dat ik mij verders in alles zal comporteren, zoals een getrouw en vigilant dienaar der Justitie en van het Dorp Castricum behoord te doen, bevestigende met deze woorden ‘Zo waarlijk helpe mij God Almachtig’.
Na de eedsaflegging in het raadhuis ontving hij de instructie van de schout en het gerecht van Castricum en vond registratie in het resolutieboek plaats.
In 1798 tijdens de Bataafse Republiek, toen Joan Geelvinck ambachtsheer van Castricum en Bakkum was, werden de heerlijkheden en bijbehorende rechten afgeschaft. De functies van dorpsdienaar en dienaar van justitie werden vervangen door veldwachter en politie.
De nachtwacht
In 1772 werd ook een keur vastgesteld ‘omtrent de nachtwacht’. Een nachtwacht kon tussen 18 en 60 jaar oud zijn. Hij moest in zijn buurt elke nacht van 1 november tot 1 april waken samen met één van de buurtbewoners, aangewezen volgens een door de nachtwacht opgestelde lijst. Ze liepen in de avond, te beginnen om 22 uur, elk uur een ronde tot 5 uur. Hun taak was vooral te letten op alle onraad, inbraken in huizen, diefstallen, brand en alle personen die zij tegenkwamen, aan te spreken. Een nachtwacht was ook onbezoldigd veldwachter en kon een wapen dragen.
Jaarboek 36, pagina 74
Voor de wacht in de Kerkbuurt was bepaald dat “Die in de Kerkbuurt de wagt houd, zal moeten beginnen met de ronde te doen van het Huijs alwaar de vaste wagt is woonagtig en zoo de geheele Kerkbuurt mitsgaders rondomme het Kerkhof.”
Voor de Oosterbuurt begon de ronde bij het huis van de vaste nachtwacht: “de Cieweg langs, de Breedeweg op, de Roomsze kerk verbij, na Valk zijn laan, de laan op na de Agterweg tot aan de Lindeboom, na Klaas Glorie vervolgens Antie Teunislaan af na Cronenburg, de huijse om zoo dezelve te begaan zijn, en zo van Cronenburg na Huijs.”
In 1816 werd door Gedeputeerde Staten van Noord-Holland aan de burgemeesters ‘der Respectieve Steden en Gemeenten’, waaronder ook Castricum, een aanschrijving gezonden: “Dat in het wintersaisoen, des nagts, gestadig, iemand in de gemeente rondgaat, zijnde een persoon, welke zeer vertrouwd is en te goeder naam bekend staat en die daarboven, beurtelings, door een der overige Ingezetenen in zijne ronde vergezeld word; dezen Nachtwacht word door de inwoners onderling gesalarieerd, de welke daartoe ieder een stuiver bijdragen, en door ieder op zijn beurt van het nodig vuur en licht wordt voorzien.”
In 1845 besloot het gemeentebestuur tot instelling van een nachtwachtdienst in de zes buurten van Castricum: Kerkbuurt, Oosterbuurt, Noordend, Bakkum, Koningsduin en Duinzijde. De aanleiding was het grote aantal diefstallen en overtredingen. De taak van de nachtwacht en de vastgelegde rondes werden openbaar bekend gemaakt. De wachten ontvingen orders van hun opzichter en deden de ronde van tien uur in de avond tot vier uur in de morgen. Bij brand ‘dienden zij alle ingezetenen der gemeente en hare opzichters te wekken, ten einde door deze dadelijk gezorgd kan worden dat de klok geluid wordt’.
Nachtwacht Pieter de Graaf met echtgenote.
In het begin van de vorige eeuw was Pieter de Graaf, die ‘Piet van Dit’ genoemd werd, een bekende nachtwacht. In 1921 werd hem gevraagd aandacht te geven aan de bouw van de school naast de nieuwe Pancratiuskerk. Daar werd ́s nachts veel bouwmateriaal gestolen. Eén keer trof hij een man aan die een bakfiets met hout aan het laden was en die hem een tik uitdeelde. Maar Pieter, niet bang, sloeg terug en zijn hond Pasja ging aan de broek van de dief hangen, met als gevolg dat hij in zijn onderbroek kwam te staan en zich toen maar overgaf.
De jachtopziener
Al in de 16e eeuw werd in de duinen gejaagd zowel op herten, ‘met het roer geschoten of met windhonden of jachthonden’, als op konijnen en fazanten. Ook werd het ‘vinken’ beoefend, dat wil zeggen jagen met lokvogels en netten op lijsters, spreeuwen en sijsjes. In de eerste jachtwet van 1807 werd vastgelegd dat eigenaren van landgoederen kunnen bepalen wie op hun land mag jagen.
Omstreeks 1810 waren in het duingebied enkele duinmeiers actief: Jelgert van Bruijnswaard uit Bakkum en zijn broer Klaas van Bruijnswaard en zijn schoonzoon Cornelis Bakker die in Castricum woonden.
Jaarboek 36, pagina 75
De eerste jachtopziener (ook nog wel duinmeijer genoemd) werd in 1811 benoemd. Hij had tot taak stropers te weren, onderhoud van het duingebied te verzorgen en te helpen als drijver als er jachtpartijen waren.
In het duingebied werd de jacht beperkt, toen de duinontginning in 1829 door Koning Willem I ter hand werd genomen. Nadat de provincie Noord-Holland in 1902 eigenaar was geworden van het duingebied, werd het jachtrecht verpacht en in 1934 ging deze bevoegdheid over naar het PWN.
Jachtopziener Freek Wulp en zijn familie bij Kijk Uit (1904).
Jachtopzieners waren gehuisvest in de jachtopzienerswoning, zoals ‘Kijk Uit’ aan de Oude Schulpweg 3. Freek Wulp, jachtopziener van jonkheer Gevers, woonde er in 1904. ́Fochteloo’ aan de Zeeweg was vanaf 1890 de woning van Albertus de Wolf, jachtopziener in dienst van de Prinses von Wied en van baron Van Zuijlen. In de schaapherderswoning bij De Brabantse Landbouw woonde jachtopziener Pieter Schellevis. In 1938 was Cornelis (Kees) Schoen hoofdjachtopziener. Een andere bekende naam was Arie van Velzen, aanvankelijk stroper, maar later boswachter bij het PWN.
Na 1970 werden geen jachtvergunningen meer afgegeven aan particulieren; de jacht beperkte zich tot ‘een regulerende’ functie, waarvan de uitvoering in handen lag van de jachtopzieners.
Het linkerdeel van het oude raadhuis uit 1911 is gebouwd als woonhuis voor de hoofdonderwijzer. In 1936 woonde daar gemeenteveldwachter Tol. Ook het cachot was in het gemeentehuis.
De dorpsveldwachter
Veldwachters werden aangesteld en betaald door de gemeente. In de handen van de burgemeester werd de volgende eed of belofte afgelegd: “Ik zweer (beloof) dat ik de verplichtingen als veldwachter der gemeente naar behooren en getrouw zal vervullen. Zoo waarlijk helpe mij God almachtig (dat beloof ik).”
Zijn bevoegdheden lagen alleen binnen de gemeente. Om daarbuiten strafbare feiten op te sporen kon hij tevens aangesteld worden als onbezoldigd rijksveldwachter.
Het inkomen van de dorpsveldwachter was laag: rond 1850 bedroeg de jaarwedde 200 tot 250 gulden en in het begin van de 20e eeuw werd door de autoriteiten een jaarwedde van 400 gulden voldoende geacht. Vaak leefde hij dan ook in armoede en nam bijbaantjes aan, zoals postbezorger, boodschapper, bode, klokkenluider, omroeper enzovoorts. Ook bij geboorteaangiften, aangiften van overlijden was hij dikwijls aanwezig en als getuige bij huwelijken.
De dorps- of gemeenteveldwachter werkte tot op hoge leeftijd door, omdat hij geen of weinig pensioen kreeg. Dat hij niet in hoog aanzien stond, bleek ook wel uit het feit dat er onvoldoende aandacht aan het uniform werd besteed.
Nadat Barend Dubbeling, veldwachter in Castricum, in september 1847 als getuige was opgetreden bij een rechtszitting in Alkmaar, ontving burgemeester J. de Quack een brief van de Officier van Justitie te Alkmaar W. Hogendorp: “Zoo verzoek ik UED. geb. denzelven te onderhouden en hem evenals den Gerechtdienaar namens mij te waarschuwen van in ’t vervolg, overeenkomstig de bestaande reglementen, niet anders te verschijnen dan behoorlijk gekleed en voorzien van de kenteekenen hunner waardigheid.”
In het dorp Castricum, dat met Bakkum in 1853 ongeveer 1150 inwoners telde, was het redelijk ‘rustig’ volgens een rapportage van de burgemeester:
1853 vijf daders overgeleverd aan Justitie ten gevolge van verwonding en mishandeling;
1854 een inbraak (totale geldwaarde meegenomen goederen 189,50 gulden);
1855 drie keer braak, waarbij een man overgedragen aan Justitie, twee daders voortvluchtig;
1856 vijf insluipingen op eigendommen van personen, tweemaal verwondingen, mishandeling en eenmaal laster en belediging;
1865 twee incidenten met verwonding en tweemaal inbraak, waarbij voor 22,50 gulden aan goederen werd ontvreemd.
Aan de hand van richtlijnen en instructies voor veldwachters van de provincie Noord-Holland werd een instructie voor de gemeenteveldwachters opgesteld. Naast de omschrijving van zijn taak op het gebied van de handhaving van de openbare orde, bevat de instructie de duidelijke waarschuwing dat ongehoorzaamheid, wangedrag of misbruik van sterke drank, schorsing of ontslag ten gevolge zou hebben.
In 1931 werd in de raadsvergadering besloten tot aanstelling van een tweede gemeenteveldwachter door toename van de activiteiten, verkeersverordeningen, strafverordeningen en het gewenste toezicht op ordelijke kleding.
Jaarboek 36, pagina 76
Pieter Bleijendaal, gemeenteveldwachter van 1916-1939.
Veldwachter Piet Bleijendaal werd geboren in 1884 in Den Helder, waar zijn vader jachtopziener was. Hij was aanvankelijk bij de gemeentepolitie in Den Helder. Na sollicitatie werd hij uit 84 kandidaten in 1916 aangesteld als gemeenteveldwachter te Castricum voor 14,50 gulden per week. Zijn salaris werd op 1 januari 1921 gebracht op 2.000 gulden met een rijwiel- en kledingvergoeding, waardoor zijn inkomen uitkwam op 2.270 gulden. Verkeerscontrole behoorde onder andere tot zijn taak. Toen de maximum snelheid voor motorvoertuigen in de Dorpsstraat in 1920 werd verhoogd van 10 tot 20 km per uur, werd een chronometer aan zijn uitrusting toegevoegd.
Hij deed naast zijn werk als veldwachter dienst als ordebewaarder, bode, klokkenluider en deurwaarder voor de plaatselijke belastingen. Hij werkte vaak samen met rijksveldwachter Gorter. Het duo ‘Bleijendaal en Gorter’ was een begrip in het dorp. Zijn bureau was in het gemeentehuis. Na 23 dienstjaren ging Bleijendaal in oktober 1939 met pensioen.
Rijksveldwachters
De functie van rijksveldwachter werd bij Koninklijk Besluit in 1854 ingesteld. In 1858 zijn de functies van gerechtsdienaar, bezoldigd opziener der jacht en visserij en onbezoldigd rijksveldwachter samengevoegd onder de naam rijksveldwacht.
De burgemeester kon bijstandverlening door rijksveldwachters van buiten Castricum aanvragen. In 1877, bij de aanvoer van zand voor de aanleg van de spoorlijn, bleek dat er veel nieuwsgierigen en toeschouwers aanwezig waren die vaak de kortste weg namen, waardoor er onveilige situaties ontstonden. In een brief van 17 maart 1877 antwoordde de Officier van Justitie te Alkmaar dat aan het verzoek van de burgemeester om rijksveldwachters in te zetten niet kon worden voldaan om de eenvoudige reden dat hij geen mensen beschikbaar had.
Voor de kermis in Bakkum kon een aanvraag wel gehonoreerd worden: De officier van Justitie te Alkmaar schreef aan de burgemeester van Castricum op 30 augustus 1877: ‘Gedurende de kermisdagen zal een Rijksveldwachter in Uw Gemeente ter Uwer beschikking worden gesteld tot adsistentie Uwer Gemeentepolitie. Natuurlijk zal voor logies en voeding Uwerzijds worden zorggedragen’.
Op 9 oktober 1877 werd bevestigd dat rijksveldwachter Van der Vrande van Uitgeest op 14, 15 en 16 oktober beschikbaar was. Ter gelegenheid van een openbaar feest op 11 juni 1878 werd hij ook weer ingezet, evenals bij de kermissen in 1878, 1880 en 1890.
Ariën Gorter, rijksveldwachter van 1909 tot 1932.
Ariën Gorter, werd op 19 februari 1870 te Hoogwoud geboren. Hij was veldwachter in Wieringen en werd in 1909 aangesteld als rijksveldwachter in Castricum.
Hij werkte nauw samen met gemeenteveldwachter Piet Bleijendaal: zij liepen vooral in de avond- en nachtelijke uren hun ronde door het dorp. Ze hadden dan ook wel hun adresjes waar ze gezellig een kaartje konden leggen. Het sluiten van cafés in de nacht had hun speciale aandacht. Vaak werd, onder het genot van een borreltje aan de stamtafel van het café, onderhandeld over het tijdstip van de sluiting! In 1933 verliet hij de dienst.
Jaarboek 36, pagina 77
Het oude woonhuis van de rijkspolitie aan de Van Oldenbarneveldweg 39. De laatste bewoner was rijksrechercheur en speurhondgeleider Herman van der Leegte.
De nieuwe politiepost aan de Van Oldenbarneveldweg kwam rond 1939 gereed.
In het veldwachterreglement van 1929 werd het uniform omschreven: hoge zwarte schoenen of laarzen, kousen, broek en jas, met een rij knopen aan de uniformjas, leren stropdas met koperen vest, ronde grijze hoed of pet.
Pas enkele jaren later werd een uniformvoorschrift voor alle veldwachters in de provincie van kracht. Het uniform bestond uit een tuniek van zwart kamgaren ribcord en een rijbroek van dezelfde stof en beenkappen van zwart leer, een uniformpet en een zwarte legerjas. Verder was hij bewapend met een klewang (zwaard) in een zwarte schede, een soepele gummistok en een pistool of revolver.
Pieter Koelewijn, rijksveldwachter van 1908 tot 1934.
Pieter Koelewijn, geboren in 1872 in Katwijk, werd in augustus 1901 aangesteld als rijksveldwachter, jachtopziener te Castricum en woonde met zijn gezin in de Schoolstraat. Omdat hij niet uit het dorp wilde verhuizen, was hij brigadier titulair, wat betekende dat hij wel de rang had maar niet het bijbehorende salaris. In september 1908 werd hij geplaatst in Bakkum en ging wonen in de toen nieuw gebouwde politiepost aan de Van Oldenbarneveldweg. Het was een grote, sterke man met een grote baard, die in zijn uniform indruk maakte. Hij had het vertrouwen van de Bakkummers. Bij zijn 25-jarig jubileum kreeg hij van de bevolking een gouden horloge met inscriptie.
Jaarboek 36, pagina 78
Veel gezag genoot hij bij herrieschoppers en vooral bij stropers, die in het duingebied opereerden. In de tijd van de bouw van het Provinciaal Ziekenhuis kreeg hij met vechtpartijen te maken, maar ook met inbrekers. Maar hij stond zijn mannetje!
Een keer werd hij bij een confrontatie met inbrekers aan zijn baard getrokken. Dat heeft de man geweten: hij beet een stuk van zijn duim af waarna hij door zijn verwonding gearresteerd kon worden. Hij exploiteerde ook een kleine strandtent die door zijn vrouw en zijn oudste zoon Daan werd gerund. De man, die tijdens zijn dienst altijd aanwezig was, nooit afwezig door ziekte, is kort na zijn pensionering op 5 april 1935 overleden.
De eisen van benoembaarheid en bezoldiging van veldwachters in vaste dienst werden in 1935 in een verordening vastgelegd. Om voor een benoeming in aanmerking te komen moest men tussen de 23 en 40 jaar oud zijn, Nederlander zijn, van goed zedelijk gedrag en lichamelijk geschikt. Het bezit van diploma’s kon worden geëist; In de raadsvergadering van 6 november 1936 werd hier nog aan toegevoegd dat in het vervolg een aan te stellen veldwachter een oud-militair diende te zijn.
Benoemingen van gemeenteveldwachters en rijksveldwachters in Castricum
(Aanstelling naam, benoeming tot, bijzonderheden) 1737 Jacob Willemsz v.d. Beek, dienaar dorp en justitie 1790 Arie IJsbrandsz. Heertjes, dienaar dorp en justitie, bode, doodgeschoten door stropers in 1794 1794 Jan Nipkens, dienaar dorp en justitie 1795 Gerrit Enke, dienaar dorp en justitie, gediend tot overlijden in 1804 1804 Cornelis Schavemaker, dienaar dorp en justitie, overleden in 1832 1816 Barend Dubbeling, veldwachter en opzichter der jacht en visserij, ontslag in 1854, overleden in 1857 1832 Hendrik Levering, onbezoldigd rijksveldwachter, die surveillance deed in Castricum, ontslag in 1861 in verband met leeftijd 1836 Jan Hakmulder, gemeenteveldwachter, ontslag in 1845, overleden in 1858 1854 Cornelis Bakker (Ouwe Kees, geboren in 1813), gemeenteveldwachter, ontslag in 1881, overleden in 1881 1858 Schotvanger, gemeenteveldwachter 1861 IJsbrand Ariesz. Heertjes, gemeenteveldwachter 1872 Gerrit Jan Bannink, rijksveldwachter, tot overlijden in 1896 1875 Floris Twisk, rijksveldwachter 3e klasse 1876 Cornelis Bakker (geboren in 1850) Keessie, gemeenteveldwachter werd bode, ontslag in 1919 1881 Piet Rigter Gz., rijksveldwachter, tot 1919, overleden in 1930 1882 Jan Beusman, gemeenteveldwachter, ontslag in 1884, vertrok naar USA met 100 gulden 1884 Johannes Oude Steenhof, in 1887 naar Nijmegen 1885 Jan Hogenstijn, rijksveldwachter, overleden in 1915 1887 Frederik Wulp, rijksveldwachter, jachtopziener, na 1894 bij Jonkheer Gevers tot 1905 overleden in 1943 1887 W. van Dijk, gemeenteveldwachter, in 1888 benoeming ingetrokken 1887 B. Strooker, rijksveldwachter, jachtopziener, kwam van Schoorl 1893 Gerrit Turk, rijksveldwachter, jachtopziener, in 1897 naar Hoorn 1898 Barend Strooker, ontslag in 1901 1901 Pieter Koelewijn, rijksveldwachter, tot 1934, overleden in 1935 in 1908 naar Bakkum
Jaarboek 36, pagina 79
Vier veldwachters en meester Dekker op het bordes van het raadhuis. Van links naar rechts Gorter, Bleijendaal, Dekker, Koelewijn en Bakker.
(Aanstelling naam, benoeming tot, bijzonderheden) 1908 A.D. de Zwart, rijksveldwachter, ruilde met Ariën Gorter zijn standplaats te Wieringen 1909 Ariën Gorter, rijksveldwachter, tot 1932, overleden in 1954 1916 Pieter Bleijendaal, gemeenteveldwachter, tot 1939, overleden in 1976 1932 Johannes Tol, gemeenteveldwachter, in 1957 naar rijkspolitie 1932 Jan Dijkstra, rijksveldwachter, in 1939 naar Oosterhesselen 1935 Cornelis Beentjes, gemeenteveldwachter 1935 Herman van der Leegte, rijksveldwachter, in 1943 naar Brabant, overleden in 1952 1935 Johannes Castricum, tijdelijk gemeenteveldwachter 1936 Cornelis Schoen, gemeenteveldwachter
Openbare zedelijkheid
In de jaren (negentien) twintig nam het strandbezoek sterk toe, mede door de komst van het kampeerterrein Bakkum aan de Zeeweg. Het was aanleiding om voor toezicht op het stranden omgeving in de zomermaanden een tijdelijke agent van politie aan te stellen. Openbare zedelijkheid kreeg veel aandacht. Zo was het volgens de gemeentelijke verordening op de strand- en zeepolitie (1924) verboden om zich te ontkleden of gedeeltelijke ontkleed zich op te houden en ook het baden zonder gebruik te maken van een badkoets of tent was niet toegestaan.
In 1926 werd in de raadsvergadering de vraag gesteld of baden uit een eigen tent, dat verboden was, toch kon worden toegestaan. Het antwoord van de voorzitter hield in dat er een proef gedaan zou kunnen worden op een bepaald deel van het strand, 400 meter ten noorden van de Zeeweg, maar niet op zondag!
Pootjebaden in de branding. Strand van Castricum aan Zee. Hier ging men zo gekleed mogelijk het water in. Collectie Stuifbergen. Toegevoegd.
In de raadsvergadering van 30 juni 1927 ontstond een discussie over het verbod op pootje baden (blote benen!), dat een belemmering zou zijn voor de ontwikkeling van het strandleven. ‘De mensen die het strand bezoeken krijgen direct een waarschuwing van de politie, dat mensen afstoot en ergernis opwekt’. Er werd om opheffing van de bepaling gevraagd. Burgemeester Lommen, als hoofd van de politie, verklaarde dat de zaak van alle kanten was bezien, ook besproken was met de wethouders en dat hij
Jaarboek 36, pagina 80
voor behoud van het artikel was, maar dat het artikel soepel moest worden toegepast. Liever ‘je mag hier niets, dan je mag hier alles’. Het voorstel om wat meer vrijheid toe te staan, werd in stemming gebracht en met negen tegen twee stemmen verworpen. Gedegen toezicht op het strand dus.
Politiefunctionarissen die tussen 1931 en 1936 een tijdelijk aanstelling kregen als toezichthouder, waren: IJf Witbaard, Jacob Castricum, Ariën Gorter, Lorenz. Couperus en Cornelis Beentjes, tegen een vergoeding van 5 gulden per dag en 7,50 gulden voor de zondagen.
Post van de gemeentepolitie op het strandplateau aan de Zeeweg (1930).
Ook op het kampeerterrein aan de Zeeweg was toezicht gewenst. In 1934 werd Maria Margaretha Brakenhoff als vrouwelijke politieagent aangesteld tot kampwacht.
Marie Brakenhoff hield toezicht op het kampeerterrein.
Zij was belast met ‘de handhaving van de openbare zedelijkheid en controleerde in de zomer de tenten of niet hier en daar stiekeme zaken gebeurden’.
De Schutterij
De oprichting van de Schutterij zowel in Castricum als in Bakkum vond plaats op 27 februari 1785 onder de goedkeuring van Mr. Joan Geelvinck. De Schutterij bestond uit vrijwilligers, inwoners van Castricum en Bakkum die minstens 18 jaar oud waren en had tot taak onder het gezag van de schout ‘goed en ingezetenen te beschermen teegen alle geweld, moedwil en oproer’.
De schutters waren gewapend met een geweer met bajonet. Ook hadden zij een patroontas met bandelier en een sabel. Voor de bewapening werd bij ontvangst 3 gulden betaald, maar de hele uitrusting bleef eigendom van de gemeente. De schutter was verantwoordelijk voor het onderhoud van zijn uitrusting.
Regelmatig werd geoefend in onder meer exerceren. In Bakkum bestond de schutterij uit 20 schutters. De Castricumse Schutterij zou uit een 60-tal schutters hebben bestaan, volgens een rekening voor de aanschaf van 62 sets wapens (15 gulden per set). Eenmaal per jaar werd een grote exercitie gehouden in de Dorpsstraat, stram marcherend door het dorp! Wie niet kwam opdagen kreeg een boete!
In oktober 1787 bevolen de Gecommitteerde Raden te Hoorn om de gehele wapenuitrusting op te sturen naar ‘s Lands Magazijn te Hoorn. Hierna was er alleen sprake van een ‘slapende schutterij’ of ‘een schutterij in ruste’.
In 1826 hadden tien manschappen hun tien dienstjaren bij het 1e bataljon Schutterij volbracht en konden ontslagen worden. Dat gold in 1832 voor Pieter Jansz. Castricum, Jan Jansz. Stuifbergen, Dingenum de Graaf, Cornelis Castricum en Jan Schol (als plaatsvervanger van Jan Tromp). Zij kregen een onderscheiding voor hun trouwe dienst.
In 1907 werd de schutterij na invoering van de dienstplicht opgeheven.
Jaarboek 36, pagina 81
Oproep voor oefeningen van de Burgerwacht.
De Burgerwacht
Na het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 in Europa waren het linkse groeperingen die zich meester maakten van de macht in landen van Oost-Europa. Daarvoor had in Rusland een revolutie plaats gevonden en in Oostenrijk en Duitsland werden in enkele steden arbeidersraden opgericht en trad het burgerlijk gezag terug.
In november 1918 ontstond onrust in Nederland door de aankondiging van Pieter Jelles Troelstra dat er een socialistische machtsovername zou plaats vinden; hij kondigde de vorming aan van een Opperste Raad van Arbeiders en Soldaten voor Nederland als hoogste gezag. Tegenstanders van de revolutie vormden in steden en dorpen burgerwachten, die het wettig gezag wilden steunen.
In Castricum werd ook een vrijwillige burgerwacht opgericht. De burgerwacht kreeg een gemeentelijk subsidie van 300 gulden per jaar. Wapenen zouden door de gemeente pas worden uitgereikt als het nodig zou zijn.
Burgemeester Lommen was een warm voorstander van de burgerwacht, zoals ook blijkt uit zijn oproep in juli 1920 om de oefeningen voort te zetten. In mei en juni waren de oefeningen onderbroken wegens het aardbeienseizoen. Er gingen al stemmen op om de Burgerwacht op te heffen. Even nog aarzelde men, toen in september 1920 in de plaatselijke krant, onder de kop ‘Iets nieuws’, het volgende bericht verscheen: ‘Dezer dagen is onder Bakkum een afdeling gesticht van de Communistische partij. Met vijf leden wordt begonnen. Het is nu de taak van onze burgerwacht om flink en kranig op te komen bij de oefeningen, te tonen dat voor Russische toestanden geen plaats is in ons vooruitstrevend dorp’.
In december 1922 werd in de raadsvergadering de post Burgerwacht van 100 gulden toch van de begroting geschrapt. Daarmee kwam ook aan dat instituut een einde.
Tot slot
In de jaren (negentien) dertig van de vorige eeuw, die zich kenmerkten door economische problemen en oorlogsdreiging, was mede door de mobilisatie van het leger ook in Castricum en Bakkum de spanning voelbaar. Er werden militairen gelegerd en met vrijwilligers werd een luchtwachtdienst opgericht. Er moesten verduisteringsmaatregelen worden getroffen. Het politiekorps bestond in mei 1940 uit drie vaste en twee tijdelijke veldwachters.
Herman van der Leegte (1898-1952).
In Bakkum had Herman van der Leegte de politiepost aan de Van Oldenbarneveldweg 35 betrokken. Hij was rijksrechercheur en politiehondbegeleider voor Noord-Holland. Hij moest al weer snel verhuizen want het pand werd in 1935 gesloopt en vervangen door nieuwbouw. In 1937 kon het gezin in het nieuwe pand gaan wonen. Cornelis Kulk werd in Castricum gestationeerd. Dat was de situatie toen op 10 mei 1940 het Duitse leger Nederland binnenviel.
Cornelis Kulk (1903-1991).
In een vervolg artikel wordt ingegaan op de steeds gecompliceerder wordende geschiedenis van onze Hermandad (politie).
Piet Blom
Bronnen:
Archief Werkgroep Oud-Castricum;
Deelen van, D., Historie van Bakkum en Castricum, Schoorl, 1973;
Brandweerauto’s en brandweerlieden in uniform. Burgemeester Boreelstraat, Brakenburgstraat, Castricum in 1958. Trots op de nieuwe nevelspuitwagen. Commandant Han Beijersbergen, Piet van Maarleveld, Jan Kriek, Piet Borst, Bertus Eikel, Cees de Groot, Joop Zijlstra, Tinus Hopman, Gerard Hemmer en helemaal rechts een klein jongetje. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Inleiding
In het dagboek van Jan de la Chambre, schepen en burgemeester van Beverwijk, wordt een grote brand beschreven, die op 29 juli 1795 in Castricum heeft gewoed: “Deeze nademiddag om 3 Uuren ondstond aldaar een felle Brand waardoor binnen korten tijd 5 Huizen benevens de Stalling & Schuur bij de Herberg in den Asch werde gelegt, de Herberg zelve schoon beschadigt, is echter staande gebleven. Sonder de spoedige aangebrachten Hulpe onzer Meede Burgeren van Beverwijk & Uitgeest zoude alle Huizen om de Kerk een Prooij der Vlammen zijn geworden, 8 Huisgezinnen uit 34 Menschen waar onder 19 Kinderen geteld worden, bestaan; zijn daar door in de bitterste Armoed gedompeld; waar voor hier ter Steede op den 16 Sepbtember dezes Jaar gecollecteerd is een Zomme van 93-11- (93 gulden en 11 stuivers);”
Dit is de oudste vermelding van een brand, die over Castricum bekend is. Opvallend is, dat gesproken wordt over ‘hulp’ en geen woord gerept wordt over brandweerlieden, die de brand geblust zouden moeten hebben. Branden van een dergelijke omvang kwamen vroeger vaak voor. Ons dorp is van een brand van deze omvang verder verschoond gebleven. Van vrijwel elke stad of dorp zijn grote branden bekend, waardoor steden en dorpen geheel of grotendeels in de as werden gelegd.
Het houten huis van postbode van Benthem in de Dorpsstraat. Dit huis stond naast het pand van Huitenga. Het is bij de uitbreiding van het winkelpand gesloopt. Dorpsstraat 71 in Castricum. Collectie Oud-Castricum. Toegevegd.
Brandgevaarlijk
In de steden en grotere dorpen beseft men maar al te goed de gevaren, die aan een compacte bebouwing zijn verbonden. De woningen zijn aanvankelijk geheel van hout opgetrokken, waarbij doorgaans een schoorsteen ontbreekt. In het gunstigste geval beschikt men over een houten rookkanaal. De stookplaats is in vroeger eeuwen een kuil in de lemen vloer. Tel daarbij nog een veelal rieten dakbedekking afgedicht met pek, en een klein ongelukje met vuur is voldoende om het geheel in korte tijd te doen afbranden. Een belangrijk jaar in de geschiedenis van de brandweer is 1521 als Karel V een wet uitvaardigt, waardoor het bouwen van huizen anders dan van steen verboden wordt. Maar het zal nog lang duren, voordat die wet ook daadwerkelijk uitgevoerd wordt. Met name op het platteland en in de kleinere steden neemt men het met die verordening nog niet zo nauw. In vele plaatsen en zelfs streken blijven de houten huizen – tegen het verbod in – gewoon gebouwd worden. In onze omgeving zijn er voorbeelden te over van plaatsen, die de wet niet letterlijk genomen hebben. Het voordeel is dat prachtige dorpen als Marken, Broek in Waterland en vele andere plaatsen in Noord-Holland met houten huizen nog bestaan.
Brandweermiddelen
Van een brandweerorganisatie is aanvankelijk geen sprake. Elke burger heeft de plicht om bij brand datgene te doen wat de plaatselijke overheid voorschrijft. Veel kan men niet doen: het vuur moet bestreden worden met water, dat met emmers in de brandhaard gegooid wordt. Natte zeilen moeten voorkomen dat het vuur over slaat naar belendende percelen. Vaak is het pand al tot de grond afgebrand, voordat men ook maar iets heeft kunnen uitrichten.
De oude brandspuit Otto. Juliana van Stolbergstraat 3 in Castricum, 1967. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
De ontwikkeling van de brandspuit begint in de zeventiende eeuw met de Neurenburger smid Johann Hautsch, die een brandspuit heeft vervaardigd: een nogal log gevaarte dat met sleden vervoerd moet worden. Zo’n succes is deze spuit nooit geweest, want de waterstraal komt uit een straalpijp, die vast verbonden was met de pomp, waardoor de waterstraal nooit het vuur dicht kan benaderen. Het is Jan van der Heiden, die op het idee komt om met slangen te werken. Het gelukt hem om in 1672 de eerste slangenbrandspuit te maken. Jan van der Heiden was een geniale man, die naast kunst schilder en technicus ook uitvinder was. Ook aan zijn eerste ontwerpen ontbrak nog wel iets zeer belangrijks. De pomp moest met de hand gevuld worden met water. Hij weet zijn uitvinding zelf belangrijk te verbeteren door ook een aanzuigpomp te ontwerpen. In 1673 komt zijn grote doorbraak als hij met zijn nieuwste brand spuit een grote brand in Amsterdam weet te bedwingen. Hij beperkt zich niet tot het verbeteren van zijn uitvinding, maar hij is ook een begenadigd organisator. Hij ontwikkelt ook een brandweerorganisatie. Bij een brand wist men vaak niet zo gauw wat te doen, wie haalt de spuit, zijn de slangen in orde, waar zijn de ladders. Praktische problemen waarop Van der Heiden een oplossing vond in de opstelling van een ‘brandkeur’. In 1685 wordt deze verordening in Amsterdam ingesteld, waarmee de geschiedenis van de georganiseerde brandbestrijding aanvangt. Tweehonderd jaar later worden nieuwe stappen gezet voor een verbeterde brandwering, de komst van de stoomspuit en de uit bouw van het waterleidingnet
Keuren van 1753
Uit de beschrijving van de brand waarmee dit artikel begint, kunnen we al opmaken dat het met de Castricumse brandbestrijding niet zo best moet zijn gesteld. En uit de archieven wordt duidelijk dat van een goede organisatie van de brandbestrijding tot in onze eeuw geen sprake is geweest. In het gemeente-archief komen, gedateerd 27 maart 1753, twee keuren voor met betrekking tot de brandweer, beiden ondertekend door secretaris Leonard Tempelaar. De eerste luidt: “Alzo verscheyden reysen klagten zyn gedaen, dat enige Ingezetenen van Castricum haar niet ontzien, om in hare Somerwoningen, Schuuren en elders vuur te stooken, zonder dat daar schoorstenen zyn, waerdoor grote perykel is, om brant te veroorzaken, waer tegens behoorde voorzien te worden, zo hebben Schout en Schepenen gekeurt, gelyk dezelve keuren by dezen, dat niemant zal vermogen in hare huyzen, schuuren of stallen, vuur te hebben of te stoken, als onder een schoorsteen en behoorlyke haartstee, op de boete van 2:12:8 (2 gulden, 12 stuiver en 8 centen) de bekeuring zo wel te doen by de Buuren, als by den Schout en Bode, waer voor de bekeurder de helft van de boete zal genieten, en de andere helft voor den Schout, en in dien dezelve drie dagen na de bekeuring geen schoorsteen of haartstee hebben laten maken, zo zal de Schout vermogen alle dagen de bekeuring te doen, tot zo lange het volgens deze keure is gemaakt, zodanig dat geen perykel te vrezen is.”
Nog een keur uit 1753
De tweede tekst luidt: “Alzo klagten worden gedaen, dat de Luyden zo onvoorzigtig zyn om hete gloeijende Asch op den weg uyt te gieten, waer door ongemakken en brand te vrezen zyn, zo word mede gekeurt, dat niemand hete of andere assche op den
Jaarboek 18, pagina 4
weg zal mogen uytgieten, op de boete van f 2:12:8 (2 gulden, 12 stuiver en 8 centen) de bekeuring zal door de Buuren zo wel als door den Schout of Bode mogen geschieden en daarvoor de helft van de boete genieten, midts zulks aen den Schout bekend te maken”.
Johan Geelvinck
Een ander oud stuk met betrekking tot de brandweer is een keur (verordening) op de hooibroei te Castricum, die door de schout en schepenen onder mr. Johan Geelvinck, Heer van Castricum en Croonenburgh is vastgesteld. De verordening is niet gedateerd, maar Geelvinck bezat de Heerlijkheid Castricum van 1764 tot 1802. Het document moet gelet op de namen, die daarin vermeld staan, omstreeks 1795 worden gedateerd. Het handelt over de benoeming van een viertal hooistekers. Het gaat om Jan Brakenhoff in de buurtschap Heemstede, Cornelis Schrama in de Oosterbuurt, Fulps Ranke in de Kerkbuurt en Simon Duynmayer in Bakkum. De complete tekst ervan luidt:
“Keure op het broeijen van het Hooy onder Castricum.
Schout en Schepenen der Heerlykheyd van Castricum, hebben op de propositie en goedvinden van den Wel Edelen Gestrengen Heer Mr. JOAN GEELVINCK, Heer van Castricum en Croonenburgh &c. etc. als tragtende soo veel mogelyk is, voor te komen alle ongelucken van Brant, die door het sterk broeijen van het Hooy te dugten zyn (‘t welck God gelieve te verhoede) voor dit … Jaar tot Hooysteekers en Keurmeesters gecomitteert de ondergenoemde Persoonen, gevende by dese aan de selve Keurmeesters de magt, en authoriteit, om ten allen tyde als sy het nodig oordelen, Egter ten minsten eens, of tweemaal in yder week, in de Maande July en Augusty of langer na tyts omstandigheyd, soo wel, als op verzoek en aanklagte van Bueren of andere geintresseerdens daar ontrent woonende of Eygendom hebbende, te visiteeren alle Hooyhuysen, Schueren, Bergen en Klampen in Castricum staande, en cv des nodig bevindende de Eygenaars of Opsigters van ’t Hooy aan te seggen en te gelasten, dat zy hun broeijent Hooy aanstonts sullen hebben te steecken, lugten of wel te verplaatsen uyt de Hooyhuysen, Schueren, Bergen of Klampen, soodanig dat daar geen brant van te vreesen is, met Waarschouwinge dat by nalatigheyd of onwilligheyd sulcx met Communicatie van dese Agtb: Geregte, ten Lasten en Kosten van soodanige nalatige en onwilli ge gedaan en besteet sal worden, en bovens dien yder dag na de Waarschouwinge te verbeuren twee Kennemer Ponde boeten voor de Schout, en zyn tot Keurmeesters aangestelt. Aldus gedaan, gekeurt en gearresteert op den Regthuyse van Castricum, en ten selven dage na voorgaande Kloeke geklep geplubliceert ter prefentie van Schouten en Schepenen den …”
Cronenburg hooischuur. Heemstederweg 1 in Castricum. Pentekening Jan Deckwitz. Collectie Oud-Castricum Kunst. Toegevoegd.
Hooistekers
In een agrarisch dorp als Castricum was brand als gevolg van hooibroei een der belangrijkste oorzaken. Om dit gevaar zoveel mogelijk te voorkomen werden zogeheten hooistekers benoemd. Deze mannen controleerden zeer regelmatig, 1 of 2 keer in de week in het hooiseizoen of zolang het nodig was de temperatuur van het opgeslagen hooi. Zij deden dit met behulp van peilijzers die zo diep als mogelijk in de hooiberg werd gestoken. Zo nodig moest de hooischelf uit elkaar gehaald worden om brand te voor komen. Deze hooistekers of hooipeilers behoorden tot 1969 niet tot de brandweer, maar vielen rechtstreeks onder de verantwoording van schout en schepenen en later van burgemeester en wet houders. Brandweercommandant Tinus Hopman heeft er voor geijverd, dat zij onderdeel werden van de vrijwillige brandweer. Dat was in 1969, voor niet zo lang, want het beroep bestaat sinds 1982 niet meer. De laatsten waren G. Bos voor Castricum en P. Zomerdijk voor Bakkum. Zij werden overbodig, doordat brand door hooibroei praktisch niet meer voor komt.
Een draagbare brandspuit in 1805
De gemeente Castricum besluit tot de aankoop van een brandspuit op een aanbieding van mr. J.H. Onderdewijngaart Cansius uit Delft: “Bericht van intekening op verbeterde draagbare brand spuiten, ten einde langs die weg meer algemeen te maken: Deze gemeente is nog nooit van zulke een onontbeerlijk werktuig voor zien geweest, waarvan de kosten ten hoogste 64 gulden kunnen belopen.” De spuit wordt door de schout ontvangen en deze maakt daarvan in de vergadering van 7 augustus 1805 melding: “De brandspuit zal berusten onder toezicht van de schout en ten zijnen huize, opdat daar van ingevalle van nood altijd gebruik gemaakt kan worden.”
Landelijke organisatie
In 1815 gaat de overheid zich nadrukkelijk bemoeien met de organisatie van de plaatselijke brandpreventie en bestrijding. Gedateerd 22 juni 1815 krijgt de gemeente een rondschrijven van Gedeputeerde Staten (G.S.) van Noord-Holland, waarin men vooruitlopend op een komend brandweerreglement waarschuwt voor de gevaren van hooibroei. Met beveelt de gemeenten aan “om de binnen de Gemeenten zich bevindende Brandspuiten met alle zorg en accuratesse te doen examineren en proberen en ook deswegens de noodige verordeningen te maken, teneinde in het onverhoopte geval van brand, tot hulp dergene die dit onheil zoude mogen treffen, te kunnen spoeden”. Wat er met de missive gebeurd is, wordt niet vermeld. Behoudens de aanstelling van de hooistekers, bekommert men zich er kennelijk niet zo om. De gemeente Castricum beschikt voor haar uitgestrekte grondgebied met vele zeer verspreid liggende boerderijen over 1 draagbare brandspuit. De spuit is in 1805 voor een bedrag van 68 gulden en 10 stuivers aangekocht. Het is een – zelfs voor die tijd – ouderwets geval, dat met emmers van water moet worden voorzien en ook de spuit moet met de hand worden bediend. In 1830 tellen Castricum en Bakkum samen 791 inwoners en 134 huizen.
Provinciaal ingrijpen
Op 20 juni 1816 sturen de Gedeputeerde Staten van Noord-Holland een brandweerverordening als gevolg van hooibroei naar de gemeenten met het verzoek om deze voor Castricum vast te stellen.
Brand …
Jaarboek 18, pagina 5
Burgemeester Kieft (1814-1836) krijgt op 13 maart 1827 een waarschuwing, omdat er in Castricum geen brandreglement is. Men ver wijst naar het algemeen reglement ’ter voorkooming en blussching van brand’ van 27 november 1823 dat voor de gehele provincie is vastgesteld. Daarnaast wordt gewezen op de verplichting tot naleving van dat reglement en het zich er naar te gedragen. Kieft doet waarschijnlijk niets met de brief. Inmiddels is Jan de Quack burgemeester (1837-1852) geworden, als een der raadsleden op 8 augustus 1838 het gevaar van hooibroei ter sprake brengt. Hij doet een beroep op de raad om de voormalige keur op het hooipeilen weer in werking te stellen. Het antwoord is dat bedoeld reglement door de provincie nooit bekrachtigd is en derhalve niet van toepassing. Uit de toevoeging: “Er zal een nieuw reglement opgesteld moeten worden ter goedkeuring door Gedeputeerde Staten”, blijkt wel dat er niets aan gedaan is. Aangezien men op dat reglement niet kan wachten, worden met directe ingang twee hooipeilers aangesteld: Klaas Stet en Jacob de Graaf. Zij worden beloond met 10 gulden per jaar voor hun activiteiten. Om de bevolking in kennis te stellen van de maatregel, wordt een publicatie aangeplakt, met de aansporing om aan de heren alle medewerking te verlenen.
Eindelijk maatregelen
Verondersteld had mogen worden, dat de gemeente iets met de voorstellen van de provincie zou doen, maar niets is minder waar. Het is alweer tien jaar later als ‘de Heer Staatsraad Gouverneur’ (tegenwoordig Commissaris der Koningin) zich op 1 maart 1848 andermaal tot de gemeente wendt met de dringende boodschap om de beschikbare brandblusmiddelen in goede staat te brengen en te onderhouden. Men komt in de gemeenteraad tot de conclusie dat wegens het – met name in warme zomermaanden – gebrek aan water in de uitgestrekte gemeente het gebruik van een ‘gewone’ brand spuit geen zin heeft. De nog aanwezige ‘draagbare’ spuit zou – als die tenminste functioneert – wel ter plaatse bruikbaar zijn. Met weinig kosten moet dat vermaledijde apparaat toch weer aan de praat te krijgen zijn. Men schrijft dit aan de gouverneur, die – blij met het antwoord – aanspoort om de pomp onverwijld te laten repareren. De spuit wordt naar brandspuitmaker Martinus Eymen in Beverwijk gestuurd. De burgemeester rapporteert, dat hij “op gisteren de spuit heeft geïnspecteerd en dezelve heeft zien werken, dat de spuit een straal water ter dikte van eenen gewonen mansduim tot eene hoogte van dertien a veertien ellen opgeeft en door niet meer dan twee mannen behoeft te worden bewerkt”. Daar blijft het niet bij, want in hetzelfde jaar wordt een brandweerreglement vastgesteld. Op maandag 14 augustus 1848 wordt het personeel van de brandspuit benoemd. Uit de 27 kandidaten worden 12 mannen gekozen, de commandeurs H. Handgraaf en J.F. Rommel, de pijpleiders C. Breedveld en J.F. Beudeker. Er zijn vier pompers, C. de Groot, J. Kuys, P. Liefting, en E. Winkelman. Tenslotte vier waterdragers te weten A. Dekker, A. van Duijn, L. Houttuin en B. Lute. Alle benoemden krijgen een exemplaar van het reglement toegestuurd met tegelijkertijd de aankondiging voor een eerste ‘excercitie’.
Het reglement van 1848
Het reglement van 1848 omvat 31 artikelen, die ons nu informatie geven over de organisatie en de beschikbare middelen. Over de beschikbare middelen kunnen we kort zijn: er is 1 draagbare spuit, die op een vaste plaats op het raadhuis wordt bewaard, “vanwaar dezelve zonder moeite of tijdverlies zowel bij nacht als bij dag naar buiten kan worden gebragt”. De al genoemde twaalf man schappen, waaronder de eerste en tweede commandeur, moeten tussen de 20 en 50 jaar oud zijn en zij moeten bovendien bij voorkeur in de kom der gemeente wonen. De burgemeester heeft het opperbevel over het ‘gansche brand wezen’. Ook aan de burgerij worden verplichtingen gesteld: de naaste buren moeten zo snel mogelijk de burgemeester van de brand in kennis stellen, die onverwijld de dorpsklok moet laten luiden. Hij zal ook nog twee wagens met paarden moeten ‘requireren’ (red: opeisen). “Deze wagens voor het raadhuis gekomen zijnde, zullen de pompers en waterdragers, de brandspuit op eenen der wagens zetten en zich vervolgens op de beide wagens verdelen, zoodanig dat zich op elk dier wagens een commandeur bevindt en daarmede zoo spoedig mogelijk rijden naar de plaats waar de brand is.” Men moet vervolgens de spuit zo dicht mogelijk bij de brandhaard zetten. “Terstond daarop zullen de waterdragers uit de naastbijgelegene beeck, put of pomp het water met emmers aanvoeren en in de bak van de brandspuit storten”. Pompers en pijpleiders moeten elkaar beurtelings bij het (handmatige) pompen aflossen. Tweemaal per jaar – in april en oktober – wordt een oefening gehouden. Er staan boetes op het niet verschijnen tijdens brand of oefening. Dronkenschap is taboe: “Iemand der manschappen tot de dienst van de brandspuit behoorende, beschonken zijnde, zal verbeuren bij brand eene gulden en bovendien onmiddellijk worden heengezonden.” Ook belediging van de commandeur wordt met een gulden bestraft.
Weinig branden
Het gemeentelijk jaarverslag van 1851 verwijst onder het hoofd stuk ‘Openbare veiligheid’ nog eens naar het reglement van 1848 en er wordt opgemerkt, dat in 1851 en zelfs gedurende een groot aantal jaren in de gemeente geen brand is ontstaan. De manschap pen hebben aangedrongen op de aanschaf van een moderne spuit, maar de gemeente herhaalt dat dit in verband met het probleem van het watertekort in de gemeente geen zin heeft. In de jaarbegrotingen wordt telkens vijf gulden uitgetrokken voor onderhoud van de oude brandspuit.
Machteloos
Als er brand uitbreekt, staat de brandweer voor een verloren zaak. Voordat de brandmelding binnen is, de wagens met paarden opgetrommeld, de manschappen aanwezig en de spuit opgeladen, is al geruime tijd verstreken. Tel daarbij nog de afstanden, die via slecht onderhouden zandpaden afgelegd moeten worden. Bij de brand aangekomen, moet men maar hopen, dat er in de buurt een sloot te vinden is. De afstand tussen de sloot en de brandspuit moet telkens met emmers afgelegd worden om de pomp te vullen. Bij enige branden, die uitbreken, heeft de brandweer dan ook geen enkel succes. Burgemeester Rendorp (1852-1867) krijgt te maken met enige fikse branden. Het begint op 2 juli 1860 als kort na de middag herberg ‘De Roskam’ in Bakkum vlam vat. De brandweer moet met de gebrekkige hulpmiddelen toezien dat het pand geheel afbrandt. Inmiddels heeft schoolmeester C. Schut in 1858 een agentschap van een verzekeringsmaatschappij geopend. Men kan zich nu tenminste tegen brandschade verzekeren. Ook de afgebrande herberg was verzekerd, maar de inboedel niet. Dat bracht A. Hageman ertoe om huis met inboedel te verzekeren. Gelukkig maar, want zijn boerderij brandde op 8 mei 1864 geheel af. Of ook Simon Louter verzekerd was, weten we niet. Maar op 4 september 1866 woedde er een hevig onweer boven Noord-Holland. Verscheidene boerderijen gingen in vlammen op, waaronder die van Louter aan het Noordend. Geen enkele brand kon dus geblust worden. Ondertussen is er weer een nieuwe burgemeester – H. Zaalberg – verschenen, die slechts 1 jaar (1868-1869) zal blijven. Hij rapporteert dat een adequate brandspuit hard nodig is, maar het geld ontbreekt. Ook zijn opvolger burgemeester C.H. Moens (1869-1877) krijgt met enige flinke branden te maken. Het is 22 april 1870, als in de woning van rijksveldwachter en jachtopziener Pieter de Boer aan de Rijksstraatweg brand uitbreekt. Behalve de geredden – een kind, twee geiten en een varken – wordt alles een
Jaarboek 18, pagina 6
prooi der vlammen. Het jaar 1871 eindigt met twee branden: de woning van Hendrik van der Heijden in de Oosterbuurt gaat op 25 september in vlammen op. De tweede bewoner – het gezin van Cornelis Orij – raakt alles kwijt. Zij zijn niet verzekerd. En op 4 december is de kapitale boerderij van D. Meijne aan de beurt. Het huis met veestalling, kapberg en boet vatte om 11 uur ’s avonds vlam. De gehele wintervoorraad van koren, hooi en stro ging verloren. Het vee kon voor het merendeel worden gered, 5 koeien kwamen echter in de vlammen om.
Watervoorziening
In de gemeenteraadsvergadering van 8 april 1868 brengt Zaalberg het gebrek aan bluswater ter sprake. In 1867 is de spoorlijn in gebruik genomen, waarnaast sloten zijn gegraven. Die wil Zaalberg benutten om de precaire situatie met het bluswater in de kom van het dorp te verbeteren. Er bestaat nog geen waterleiding net, de inwoners halen hun water uit een bij de woning gelegen put of pomp.
Zicht op de Ciebeek en de bouw van Molendijk Zuid. Cieweg in Castricum rond 1965. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Castricum had drie beken, die richting polder liepen. Deze beken waren via greppels met de land- en tuinbouwgebieden in het dorp verbonden en stonden in de zomer regelmatig droog. Er worden maatregelen genomen om het water dichterbij het raad huis te krijgen. Zaalberg wil naast verbetering van de watertoevoer ook een eigentijdse brandspuit. Mooie woorden, maar het duurt bijna tien jaar voordat een echte brandspuit wordt aangeschaft.
Krachtdadig optreden
Burgemeester Moens, die Zaalberg na korte tijd opvolgt, weet in zijn achtjarige ambtstermijn geen verbetering aan te brengen. In januari 1875 laat hij drie raadsleden nog onderzoeken welke spuit aangeschaft moet worden. Met zijn opvolger Jonkheer Mr. J.W.G. Boreel van Hogelanden (1877-1888) breken andere tijden aan. Hij zal de zaken groots aanpakken. De eerste stap is 750 gulden op de begroting van 1879 te zetten voor de aanschaf van een brandspuit. De aankoopnota van F.M. Kronenburg, “Leverancier van bekroonde brandspuiten” uit Alkmaar van 7 september 1877 vermeldt een handbrandspuit met zuigbuizen en straalpijpen. Die hoeft dus niet meer handmatig met water gevuld te worden. Een hele verbetering voor de manschappen, maar vooral voor het resultaat.
In 1877 werd voor de Castricumse brandweer een onderkomen gebouwd voor de handbrandspuit. Op deze plaats stond aanvankelijk een gemeentelijk schuthok voor vee. Bugemeester Mooijstraat 14 rond 1980. Collectie Makelaarsbriefje. Toegevoegd.
De volgende stap is de bouw van een brandspuithuisje aan de Kramersweg. Op die plek staat een schuthok, dat verplaatst moet worden naar een plek bij het huis van P. de Graaf aan de Oudeweg. Het spuithuisje heeft lange tijd als zodanig dienst gedaan. Het pandje met een karakteristieke gevel is in 1961 afgebroken, na ook nog tientallen jaren dienst te hebben gedaan als Kruisgebouwtje. Op dezelfde plek staat nu (red: anno 1995) het pand van makelaar Kloes. De voortvarende burgemeester heeft inmiddels ook een nieuwe brandverordening opgesteld. Hij pakt ook de organisatie grootschalig aan, te groots zoals weldra zal blijken. Het aantal manschappen wil hij van 12 naar 101 brengen. Maar raadslid J. Kuys Pzn. gaat nog verder, maar liefst 187 koppen moet het korps gaan tellen. De burgemeester vindt dat wat erg veel, maar de motie van Kuys wordt met 3 tegen 2 aangenomen.
Iedereen moet meewerken
Aan het hoofd komt een brandmeester, geassisteerd door een adjunct; er zijn 6 commandanten, 16 kwartiermeesters en 164 manschappen. Tot de functies behoren pijpleiders, werklieden, slanghouders, (128) pompers, slangbewaarders en tenslotte 2 licht dragers. Daarnaast wordt nog een Brandraad benoemd, die het toe zicht op de brandblusmiddelen en het personeel heeft. De brandraad bestaat uit de voorzitter, brandmeester J. Kuys Pz. (het raadslid van de motie) en adjunct-brandmeester O.J. Kehl en vervolgens de commandanten, W. Melker, K. v.d. Berg, J. Koopman, J. Res, J. Stam en F. Twisk Czn. Of dit alles nog niet genoeg is, worden volgens de verordening nog eens 33 mannen aangesteld voor aanvullende werkzaamheden als het wegruimen van brandgevaarlijke goederen, het luiden van de torenklok en nog eens 6 lichtdragers. Van 12 is de bezetting uitgegroeid tot 220 manschappen. Nu moet de maximum leeftijd veertig jaar zijn, maar als blijkt dat de kom der gemeente niet zoveel mannen van die leeftijd heeft, vindt men een eenvoudige oplossing en wordt de leeftijd naar 45 jaar verhoogd.
Verdere maatregelen
De eerste oefening met het voltallige brandweerkorps wordt na de aflevering van de nieuwe spuit op 18 juni 1879 gehouden. Geen onverdeeld succes. Aan de manschappen ligt het niet, op drie na komt iedereen opdagen. Willem Liefting, Klaas Steeman en Comelis Roskam worden voor hun afwezigheid beboet. Het nieuwe apparaat vertoont allerhande mankementen. De spuit wordt in Alkmaar gerepareerd, waarvoor 55 gulden in rekening wordt gebracht. Dat pikt de burgemeester niet, want er is toch zes jaar garantie. Hij vraagt eerst deskundig advies, waaruit blijkt dat het een constructiefout betreft. Uiteindelijk wordt een schikking getroffen. Het advies is gevraagd aan de gemeente-architect van Beverwijk N. de Wolf, die ook desgevraagd een advies uitbrengt over de wateraanvoer. De gemeente wil een nieuwe brandput laten maken, maar De Wolf vindt een eenvoudiger oplossing. Simpel een sloot uitdiepen, die vanaf de spoorsloot naar de woning van Mooij loopt. Daarnaast moet een beschoeiing in de beek bij Reinders worden aangebracht. Tenslotte beveelt hij de aankoop van een aanjager bij de brandspuit aan. Spoedig wordt, met zoveel manschappen, de behoefte aan een tweede brandspuit gevoeld. Die wordt natuurlijk niet bij Kroonenburg gekocht, maar F.W. Stoel uit Alkmaar mag de zuigperspomp in 1881 voor 250 gulden leveren.
Zuigpomp, te gebruiken in put of sloot.
Perspomp.
De werking van de ‘witte’ pomp: bij brand wordt de slang van de zuigpomp in een sloot gelegd. De perspomp wordt dicht bij de brandhaard geplaatst. Door middel van gekoppelde slangen worden de pompen met elkaar verbonden. Twee pompers bedienen de zuigpomp en vier de perspomp. Andere pompers staan gereed om het zware werk over te nemen. Als men vijftien minuten gewerkt heeft, wordt het bevel ‘kwartier’ gegeven. De zes mannen krijgen dan een glaasje jenever of brandewijn. De andere groep neemt ondertussen het pompen over.
De witte en de bruine ploeg
De twee pompen worden in het vervolg onderscheiden als de witte en de bruine pomp. De witte is ondergebracht in het spuithuis aan de Kramersweg en voor de nieuwe bruine wordt een onderkomen gevonden in het voormalige lijkhuisje bij de gemeentetoren. Het huisje is daartoe ten koste van 50 gulden verlengd. Raadslid Jb. Kuys heeft nog wel eerst aangedrongen op ventilatie in het huisje. De manschappen worden over de beide spuiten verdeeld. De ploegen worden onderscheiden door een bruine of witte armband, die bovendien doorlopend genummerd zijn. De commandanten en kwartiermeesters van de ploegen zijn herkenbaar aan de witte of bruine stok. Brandmeester en adjunct hebben een stok met hun rang en het gemeentewapen. De stok van de brandmeester is nog in de huidige brandweerkazerne aanwezig. In 1884 wordt de verordening nog eens aangepast. Opvallende artikelen zijn, dat bij brand tussen 4 uur ’s middags en 8 uur ’s morgens niet alleen de klok geluid wordt, maar dat ook ratelaars de ronde zullen doen om de manschappen op te roepen. Daarnaast schijnt het nodig te zijn geweest om een verbod op te nemen om het spuithuisje open te breken als er geen sleutel aanwezig blijkt. Er kunnen paarden en voertuigen van de burgerij gevorderd worden en een dronken medewerker wordt direct gearresteerd en pas ontslagen als hij zijn roes heeft uitgeslapen. De beide ploegen worden in 1878 drastisch ingekrompen, de personeelssterkte gaat van 220 naar 136 man.
Weinig verandering
Ondanks deze maatregelen verandert er niet echt iets. Er wordt bijvoorbeeld regelmatig gesproken over de slechte toestand waarin
Jaarboek 18, pagina 7
één der pompen zich bevindt. Na drie jaar experimenteren laat men die eindelijk eens repareren. Zelfs over een paar sleutels voor de spuithuisjes wordt eindeloos gepraat en rapporten geschreven. In de tussentijd breken weer een paar branden uit, waarbij de brandweer machteloos moet toezien hoe de woningen geheel afbranden. Echte veranderingen zullen pas ruim na de eeuwwisseling plaatsvinden. In de vergadering van de Brandraad in april 1898 wordt voor het eerst gesproken over een vrijwillige brand weer, maar ook die zal nog lang op zich laten wachten.
We maken nu een sprong in de tijd. Inmiddels is J. Mooij in 1888 burgemeester geworden en zal dat blijven tot 1918. In 1911 wordt om niet nader vermelde redenen de brandspuit, die in het huisje aan de Kramersweg staat, verkocht. Het spuithuisje bij de gemeentetoren wordt verkocht aan Bernardus Res voor 200 gulden. Het geld wordt bewaard voor de aankoop van grond ’ter gelegener tijd’. In plaats van enige verbetering, blijkt nu dus dat de vele spuitgasten het vanaf nu met 1 spuit moeten doen.
De ommekeer
Bij zijn aantreden op 1 juli 1918 treft de nieuwe burgemeester P.H.L.J. Lommen een slecht functionerende brandweer aan, die zich met twijfelachtig materiaal moet behelpen. Op 23 oktober 1919 richt hij zich tot de raad en zegt hij dat hij aan de Commissaris van de Koningin heeft geschreven, dat hij geen verantwoordelijkheid bij brand, gezien de toestand van de brandmiddelen, kan aanvaarden. Hij heeft de gemeenteopzichter een rapport over de inrichting van de brandweer laten opmaken. Hij geeft de raad te verstaan dat er onmiddellijk maatregelen moeten worden genomen. J. Schuijt sputtert tegen en wil op de bekende manier nog eens uitstel. Hij wil het bouwvallige apparaat nog eens laten repareren en misschien later een nieuwe brandspuit kopen. Lommen vraagt aan Schuijt of hij de verantwoordelijkheid dan wil dragen. Als men blijft sputteren over het vele geld dat dit gaat kosten, geeft Lommen aan dat de investering door een geldlening afgedekt kan worden. H. Schipper vindt, dat er gelet op het rapport weinig anders op zit, waardoor de burgemeester als hoofd van de brand weer zijn verantwoordelijkheid kan dragen. Lommen heeft zijn zaak goed voorbereid en zonder hoofdelijke stemming wordt het college van B&W gemachtigd om voor 5.600 gulden brandblusmiddelen aan te schaffen.
De vrijwillige brandweer, 11 februari 1920
Daar blijft het niet bij, want burgemeester Lommen zit nog met de gebrekkige organisatie van de brandweer. Het korps bevat veel te veel manschappen en kan alleen daardoor al niet efficiënt functioneren. Daarbij komt dat met de nieuwe spuit minder mensen nodig zijn. Hij besluit dan ook tot een ingrijpende verandering. De ver plichte brandweerorganisatie wordt ontbonden. Daarvoor in de plaats moet in navolging van omliggende plaatsen als Alkmaar, Beverwijk en Zaandam een vrijwillige brandweer komen. Castricum is een dorp dat zich snel uitbreidt. Hierop is de hopeloos ver ouderde brandweerorganisatie absoluut niet ingesteld. De kom van het dorp krijgt langzamerhand een aaneengesloten bebouwing met alle brandgevaren vandien. Lommen zorgt voor een nieuwe verordening en er wordt uitgekeken naar geschikte personen voor het nieuwe vrijwillige brandweerkorps. Criteria zijn: leeftijd, beschikbaarheid, bereikbaarheid en uiteraard geschiktheid om hun werk te kunnen doen. Met name wordt gedacht aan mannen die in de dorpskom, of in Bakkum hun werk hebben.
Aannemer-timmerman GerritKabel op circ 25-jarige leeftijd. Dorpsstraat 24 in Castricum, 1903. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Zo wordt bijvoorbeeld aannemer-timmerman Gerrit Kabel benaderd. Hij heeft zijn werk plaats aan de Dorpsstraat 24, in een schuur achter het pand van burgemeester Mooy. Hij heeft een zestal knechten, Jan Houtenbos, Sip Veenstra, Jan Tromp en Dirk Tromp. Jan Schuijt en Janus Hopman. Gerrit Kabel met 2 knechten sluiten zich aan. Daarnaast weet Lommen enige andere bekende plaatsgenoten als de smeden Cor Peperkamp en Dorus de Groot te strikken. De Vrijwillige Bandweer wordt op 11 februari 1920 opgericht. Per 20 februari 1920 wordt de nieuwe brandweerverordening vastgesteld en de twaalf brandweerlieden worden benoemd. De mannen van het eerste uur zijn: J. Tromp van de Oosterbuurt als commandant, B.J. Roemer en J. Lute als motormachinisten en Q. Stolk als assistent. Er zijn twee pijpleiders, J. Houtenbos en G. Kabel en drie slanghouders C.J. Peperkamp, Th. de Groot en G. de Nijs Jbzn. Deze mannen zijn ingedeeld bij de motorbrandspuit. Voor de handbrandspuit in Bakkum worden aangesteld: A.C. Borst als commandant en C. de Groot en J. Hoebe.
Hier zien we Pieter Koelewijn met zijn twee honden. Pieter werd in augustus 1901 aangesteld als veldwachter. In 1908 werd hij in Bakkum geplaatst. Bij zijn 25-jarig jubileum kreeg hij van de bevolking een gouden horloge met inscriptie.
De verordening van 1920
In de verordening van 1920 wordt gesproken over de nieuwe motorbrandspuit, die in het spuithuisje naast de gemeentetoren wordt geplaatst. De handbrandspuit staat in het spuithuisje te Bakkum naast de woning van de rijksveldwachter. Er wordt in de verordening onderscheid gemaakt tussen de organisatie van de vrijwillige brandweer in Castricum met de nieuwe motorspuit, en de oude organisatievorm in Bakkum met de oude handspuit. Er worden ook nieuwe vergoedingen geregeld: in Bakkum krijgen de brandweercommandant, opperbrandmeester en brandmeester voor elke brand vijf gulden en drie gulden voor een oefening. De manschappen van de handbrandspuit krijgen 75 cent voor hel eerste uur en ver-
Jaarboek 18, pagina 8
volgens twee kwartjes voor elk volgend uur. Daarnaast krijgt degene, die de brand gemeld heeft, een gulden, de brandroeper krijgt een rijksdaalder; degene die de handspuit met paard en wagen vervoert beurt vijf gulden. De leden van de motorbrandweer krijgen een vaste jaarlijkse vergoeding van twintig gulden en vervolgens 75 cent of 50 cent per uur. De handspuit wordt van de hand gedaan, zo blijkt uit de aangepaste verordening van 1926, waarin deze spuit niet meer wordt genoemd.
De motorspuit Otto, die in 1920 is gekocht van de gemeente Zaandam.
De nieuwe motorspuit
De beoogde technische verbetering moet uit Zaandam komen. Die gemeente gaat tot aankoop van een autospuit over en biedt de motorspuit voor 2.500 gulden te koop aan. In januari 1920 wordt de koop gesloten, maar in afwachting van de auto moet de oude spuit nog even in Zaandam blijven. Die bewijst daar op 20 januari nog eens goede dienst door vijf uur onafgebroken een grote brand in de graanpakhuizen ‘Java’ te bestrijden. Begin maart wordt de ‘Otto’ in Castricum afgeleverd. Een prachtige machine, die de trots van het brandweerkorps is en nu staat opgesteld in de huidige brandweerkazerne. Bij de aankoop wordt de inventarislijst van de motorspuit meegeleverd, waaruit blijkt dat de motorspuit 500 liter per minuut levert. Bij de vele onderdelen worden onder andere drie kaarslantaarns en een koperen bel genoemd. Als op 14 april 1921 raadslid H.J. Zandbergen vraagt hoe de resultaten met de nieuwe spuit zijn, kan de voorzitter trots mededelen, dat de spuit zeer goed voldoet. Er was nog wel een probleem met de watertoevoer, maar dat is verholpen. Zandbergen constateert enige maanden later echter, dat bij een brand in de Schoolstraat gebleken is, dat de spuit niet voldeed. Het probleem blijkt aldus Lommen te zitten in de slechte watertoevoer: de water putten hebben te weinig capaciteit voor ‘Otto’. Zandbergen wil daarom de waterputten verbeteren, maar deze keer wil Lommen even afwachten. Hij wil aansluiting op het waterleidingnet. Zandbergen is ook niet tevreden over de houding van het brand weerpersoneel tijdens de oefeningen. De voorzitter belooft de heren een waarschuwing te geven.
In 1922 wordt aldus een pompgebouwtje met een pompcapaciteit van 150 kubieke meter per uur geplaatst in de sloot langs de Korte Cieweg in Castricum, 1980. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Rapport van 5 juni 1923
Lommen brengt verslag uit aan de raad omtrent de toestand van de brandweer, waarin hij concludeert, dat de motorspuit in goede staat is en voldoende capaciteit heeft. Hij geeft het probleem van de watervoorziening aan. “Vanuit de sloot bij J. Twisk is de Rijksstraatweg te bereiken tot aan het Café ‘Sportlust’. Vanuit de sloot bij P. Schotvanger is de geheele Burgemeester Mooijstraat te bestrijken. Vanaf de Cieweg kwam men tot aan de winkel van Heideman, met twee slangen tot aan het Café van de Erven van Benthem. Om de geheele kom van het dorp te kunnen bestrijken is het noodig om: bij de Cieweg te zorgen voor voldoende water, op de hoek bij Goes een brandput te maken vanuit het pompstation aan de Cieweg, zeer gewenscht zou zijn een brandput te maken in de richting van de rooms-katholieke kerk. Overleg zal worden gepleegd met de directie van (melkfabriek) ‘De Holland‘ (Breedeweg) teneinde de Oosterbuurt gedeeltelijk te kunnen bestrijken. Aangekocht diene te worden 200 meter slang. De handbrandspuit voldeed goed, gaf spoedig water, de putten voldeden eveneens goed. Op het oogenblik is de capaciteit nauwelijks voldoende, daar er te Bakkum veel wordt bijgebouwd; wellicht is er eene overeenkomst te treffen met de directie van het Provinciaal Ziekenhuis om de brandputten van die inrichting te mogen gebruiken”.
De Ciebeek met het waterhuis of pompgemaal. Het stond ter hoogte van wat nu ’t Strengh is. Castricum rond 1950. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
De genoemde sloot bij J. Twisk is de spoorsloot bij Funadama, nu (red: anno 1995) Jasmin Garden en café Sportlust is op de hoek Dorpsstraat-Burgemeester Mooijstraat. Schotvanger is de kastelein van ‘De Harmonie’, nu (red: anno 1995) Wong’s Palace. De winkel van Heideman staat op de plaats waar nu Huitinga is gevestigd. En café Van Benthem, wordt later ‘De Vriendschap’, het huidige (red: anno 1995) Sam Sam. Goes woont tegenover het oude raadhuis. De raad gaat met Lommen’s voorstellen akkoord en er worden afspraken gemaakt met de directie van de melkfabriek over de watertoevoer naar de Oosterbuurt. de brandputten worden geslagen en met Duin en Bosch worden nieuwe afspraken gemaakt.
Waterleiding
De geschiedenis rond de aansluiting op het waterleidingnet wordt beschreven op pagina 23 van het artikel over de gezondheidszorg in het 17e jaarboekje. Uit het artikel blijkt dat er vanaf 1911 gesproken is over de met name voor de volksgezondheid zo noodzakelijke waterleiding. Vanwege de problemen met de aanvoer van bluswater wacht ook de brandweer op de aansluiting. Aan het besluit tot aansluiting gaat een hevige rel vooraf, die door een brand veroorzaakt wordt. Op zondagmorgen 17 februari 1924 breekt er brand uit in de bollenschuur van de gebroeders Gerrit en Simon Twisk aan de Dorpsstraat (dezelfde plek waar nu (red: anno 1995) Jan Twisk zijn bloemen- en plantenhandel heeft). Na het brandalarm spoedt de brandweer zich naar het spuithuisje aan de Kramersweg en bij de
Jaarboek 18, pagina 9
brand aangekomen, plaatst men de pomp bij de spoorsloot. De slangen worden uitgerold en aangesloten, maar al wat er gebeurt: Otto geeft geen druppel water. De bevolking neemt dit de nu toch zo goed georganiseerde brandweer zeer kwalijk. De bewoners van de dorpskom verenigen zich en er wordt een petitie opgesteld. Vierenvijftig personen ondertekenen de brief, die naar het gemeentebestuur wordt gestuurd. Onder de vele bekende namen treffen we ook de handtekening van pastoor Engering aan. Uit de protestbrief blijkt, dat geen der spuitgasten een sleutel van het spuithuisje had, dat daarom moest worden opengebroken. De motor spuit was bevroren en gaf pas na twee uur water. Er waren geen brandhaken en de brandklok had niet geluid. In de raadsvergadering van 17 maart 1924 wordt de verantwoordelijke man, burgemeester Lommen, stevig onder vuur genomen. Lommen heeft ondertussen een onderzoek ingesteld en komt met een uitvoerige verklaring. Drie brandweermannen, die nabij het spuithuis wonen, blijken een sleutel te hebben. De nalatigen zullen ongetwijfeld een stevige uitbrander hebben gekregen. Door de koude en vochtigheid gaf het magneetmechanisme te weinig vonk. Iedere spuitgast hoort te weten dat de brandhaken- en ladders in de gemeentetoren hangen.
Rijksstraatweg (nu Dorpsstraat 65 in Castricum) met voormalig Raadhuis en gemeentetoren, rond 1950. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Hij heeft de vergeetachtigen hierop ernstig gewezen. Over het laatste punt zegt hij: “Ook in het vervolg zal de brandklok niet luiden, dat is geheel overbodig. Voor een behoorlijke gang van zaken is het beste, dat zij die niet behooren tot de brandweerlieden of onmiddellijk bij de brand betrokken zijn, rustig aan hun werk of in bed blijven. Aan tal van dwarskijkers ontbreekt het bij een brand nooit. Zij lopen den spuitgasten in den weg, dringen zich op het terrein, geven zelfs ongevraagd bevelen en bederven in de regel meer dan zij goedmaken. Het vaste corps aangevuld met drie à zes personen, zo heeft de praktijk geleerd, is meer dan voldoende.” Hij geeft aan waar nodig maatregelen genomen te hebben.
Commotie
Vervolgens gaat hij heel handig over op het ontbreken van een goede watertoevoer doordat er nog geen aansluiting op het waterleidingnet is. Zolang dat ontbreekt, kan hij er niet voor instaan, dat het niet weer zal gebeuren. Schipper en Zandbergen nemen het voor de burgemeester op, zij menen dat de organisatie van de brandweer nu goed geregeld is. Maar H. Hemmer wijst op de grote brand in Vriezenveen en vraagt zich af of de Castricumse brandweer een dergelijke catastrofe zou kunnen voorkomen. Besloten wordt om in afwachting van een rapport van de Gezondheidscommissie het onderwerp op de agenda van de volgende vergadering te zetten. Op 24 juli 1924 wordt met vijf tegen vier stemmen het voorstel aangenomen. Uit de stemmenverhouding blijkt, dat bepaald niet iedereen het belang van de waterleiding inziet. Dat blijkt nog eens uit de vergadering van 24 oktober als de nieuwe bouwverordening, met name een gewraakt artikel over verplichte aansluiting op het waterleidingnet, op de agenda staat. De Vries wijst op het belang van de brandbestrijding. Doorslaggevend voor hem is, dat de watervoorziening bij brand onvoldoende is. De tegenstemmers hebben succes en het gewraakte artikel wordt op 11 december uit de verordening geschrapt. Op 17 maart 1925 wordt het voorstel tot het aanbrengen van brandkranen op het waterleidingnet wel aangenomen. Voor de brandweer een historisch besluit.
Eind 1925 de slangenwagen uit Alkmaar. Van links naar rechts Johan Weda, machinist Jaap Lute, commandant Jan Tromp, Jan Houtenbos, Dorus de Groot en Dirk de Winter.
Eind 1925 koopt men een slangenwagen van de brandweer in Alkmaar. Het is een open wagen met zitplaatsen, een bergruimte voor de slangen en een rek bovenop voor de ladders. In hetzelfde jaar besluit men om het spuithuisje op het terrein van de Nederlands hervormde kerk te verlaten en de motorspuit over te brengen naar een schuur aan de Schoolstraat/Overtoom naast het armenhuis. Voor 550 gulden wordt het eerst nog aangepast en opgeknapt.
Voormalig Armenhuis, Overtoom 40-54 in Castricum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
De boerderij van Th. Liefting in brand
Dat er veel mis kan gaan bij het blussen van een brand vertelt ons het rapport van de brandweercommandant J. Tromp over de brand van de boerderij van Th. Liefting. Omdat dit rapport de toenmalige werkwijze zo goed weergeeft, wordt het rapport hier volledig opgenomen.
Afgebrande boerderij van Liefting, met daarvoor een persoon met paard en wagen. Limmerweg in Bakkum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
“Op dinsdag 16 November 1926 des morgens om zes uur werd ik geroepen voor een brand, welke was uitgebroken in de boerderij van den Heer Th. Liefting in de Oosterbuurt en bewoond door de familie Bomars. Onmiddellijk heb ik mij toen naar de motorspuit begeven, omdat daar ter plaatse geen waterleiding is en trof daar ook al aan de brandmeesters Houtenbos en De Groot. Jb. Brakenhoff junior heb ik direct met een boodschap naar de Burgemeester gezonden. Met de motorspuit en alle slangen rukten wij toen uit, na ook nog Jn. Korsman te hebben gecommandeerd ons te helpen. Al heel spoedig ontmoetten wij de voerman Jb. Jannes met zijn paard, die ik had aangesteld om ons materiaal naar de brand te brengen en zoo kwamen wij zoo vlug als het had kunnen gaan op de plaats des onheils aan, waar echter het geheele gebouw al in lichter laaie stond en voor de aangrenzende percelen en in de omtrek bestond er weinig gevaar doordat het mooi stil weer was. De brandmeester Jn. Boon was ook vrij spoedig op zijn post. Wij stelden de spuit op bij de watering op ongeveer 250
Jaarboek 18, pagina 10
meter van de brand, doch hadden veel pech, daar de motor niet wou aanslaan en toen hij dit na een poos wel deed, konden wij niet veel druk op de slangen krijgen, zoodat wij weinig water kregen om te blusschen en eindelijk besloten wij om te trachten met de slangen op de waterleiding vanaf de brandkraan bij C. Spaansen den brand te bereiken, daarvoor hadden wij ook de slangen van Bakkum noodig, welke ik heb laten halen. Met de auto van Jo de Groot arriveerde dan ook na eenige tijd de slangen van Bakkum en ook de brandmeesters en hun commandant. Over tuinen en weiland hebben wij toen getracht den brand te bereiken, doch het bleek dat wij lengten te kort hadden en toen heb ik de auto naar Duin en Bosch en Limmen gezonden om slangen ter leen te vragen, doch het bleek dat die niet paste op de onze. Toen hebben wij alle slangen weer opgenomen en zouden wij het maar weer eens met de motorspuit probeeren en na alles nog eens goed nagezien te hebben, bleek dat de haalbuis niet luchtdicht aan de spuit was verbonden en na dit euvel met een goede dosis consistentvet te hebben verholpen, hadden wij eindelijk voldoende water om de brandende massa en vooral het hooi te bewerken.
De slangen van ons konden echter de druk niet doorstaan en in de een na de andere sprong een gat, zoodat wij nog maar een paar goede slangen hebben en het noodzakelijk is dat er nieuwe worden aangeschaft. Met al deze werkzaamheden was geruimen tijd heen gegaan en het was ’s avonds zes uur eer wij het vuur, voor zoover wij konden, gebluscht hadden en de spuit voorlopig geen dienst meer behoefde te doen. Voor den nacht heb ik twee wachten bij den brand geplaatst en zelf ben ik ook tot half elf gebleven, want er was nog steeds druk werk om het smeulende hooi nat te houden. Den volgende morgen om zeven uur was ik weer op het terrein aanwezig en de wachten deelden mede, dat zij den geheele nacht werk hadden gehad om het vuur dat geregeld uit het hooi te voor schijn kwam te blusschen. Ik wilde het terrein dan ook niet verlaten, want het was niet uitgesloten of het hooi zou weer in vlam slaan, hetgeen ook bleek want voordat het middag was, moesten wij de spuit weer in werking stellen. Den geheele dag ben ik toen bij den brand gebleven en ’s avonds was ik weer genoodzaakt om twee brandmeesters te halen en wij hebben tot ’s nachts 1 uur bijna onophoudelijk moeten spuiten, daar het vuur in het hooi steeds aanwakkerde. In dien nacht had de brandmeester Houtenbos het ongeluk met zijn been bekneld te raken tusschen twee steenbrokken, waardoor hij zijn been bezeerde en zich den volgende morgen onder geneeskundige hulp moest stellen. Donderdagmorgen om vijf uur hebben wij den brand overgegeven aan het personeel van den eigenaar doch ’s avonds waren wij weer genoodzaakt de spuit in werking te stellen daar weer veel vuur aanwezig was. De nacht van Donderdag op Vrijdag heeft het personeel van den Heer Liefting bij den brand gewaakt.
Vrijdag ben ik weer den geheelen dag op het terrein aanwezig geweest, daar ik de zaak nog lang niet vertrouwde en er in het hooi nog veel vuur zat. Dien dag hebben wij na hard werken en veel water gooien het laatste aanwezige vuur bezworen. De spuit hebben wij vrijdagmiddag om vier uur van het terrein gehaald en opgeborgen, doch het was ’s avonds half negen eer al het vuur was gedoofd, doch dien nacht heeft het personeel van Liefting nog gewaakt. Eén van de brandmeesters heeft gedurende deze brand waar wij elkander zoo hard noodig hadden, niets van zich laten hooren of zien, zoodat ik de brandraad adviseer hem als zoodanig te ontslaan en voor hem een ander te benoemen. Hoewel wij bij deze brand met vele moeielijkheden en tegenspoed te kampen hebben gehad en veel critiek van de zijde van het publiek hebben moeten verduren, kan ik niet nalaten mijn groote tevredenheid uit te spreken over de brandmeesters en ook die van Bakkum, voor de goede samenwerking en het vele werk dat zij bij deze brand hebben verricht en ik twijfel niet of deze brand is voor ons zeer leerzaam geweest en bij een volgende keer zal alles veel vlotter verloopen als er vooral maar voor gezorgd wordt, dat ons materiaal goed in orde is.
Bij deze brand hebben hulp verleend: J. Tromp, commandant 56 uur, de brandmeesters J. Houtenbos 25 uur, Th. de Groot 40 uur en J. Boon 12 uur. Van Bakkum A. Borst 10 uur en C. de Groot, Jb. Borst en Jb. Weel elk 12 uur. De brandmeester Houtenbos, die door een ongeval zijn been heeft bezeerd, zal eenige dagen zijn werkzaamheden niet kunnen verrichten. Nog werden door mij aan gesteld: Dorus Metselaar en J. Groentjes elk 24 uur, J. Korsman 5 uur en Cor Tromp 16 uur. Jb. Brakenhoff Jzn. als boodschapper naar den Burgemeester, Jb. Jannes vervoer der spuit van en naar de brand en Jo de Groot vervoer met auto. Onkosten: D. Brandjes aan koffie 2 gulden, J. van Benthem 25 sigaren en A. van Benthem 2 kan jenever. Terwijl door de Secretaris ook nog sigaren en brood en worst zijn gecommandeerd. De Brandmeester, J. Tromp”.
De gemeenteraad
Het ligt voor de hand dat dit voorval, dat voor commandant Tromp een nachtmerrie moet zijn geweest, aanleiding was om de burgemeester vanuit de raad weer eens danig aan de tand te voelen. Als bij de begrotingsbehandeling op 9 december 1926 de brandweer aan de orde is, breekt men los. Zandbergen constateert dat veel mis is gegaan en eist regelmatiger oefeningen. De Vries vindt dat er ondeskundig te werk is gegaan, bij een sterke wind had een grote ramp kunnen gebeuren, meent hij. Men vraagt zich ook af, of de gewonde Jan Houtenbos nog schadeloos gesteld moet worden. Lommen neemt de kritiek ter harte, maar men is toch wel hardleers. Want er gaat een jaar voorbij, voordat met het besluit neemt om de gammele slangen voor 250 gulden te vervangen. Bij de behandeling van de begroting voor 1930 wordt op 30 december 1929 weer uitvoerig de organisatie van de brandweer besproken. Er is net een grote brand in Zeeland geweest en raadslid Aukes vraagt bezorgd of Burgemeester en Wethouders (B&W) de verantwoordelijkheid met het oog op dergelijke catastrofes nog wel aan kan. Hellinga wijst er op, dat er op de begroting geen geld is uitgetrokken voor een alarmsignaleringssysteem voor de brandweer en ook de druk op de waterleiding is niet hoog genoeg. In december 1931 heeft men weer kritiek op het functioneren van de brandweer. Aanleiding vormen nu twee branden die op 17 en 18 oktober hebben gewoed, ’s Zaterdags brandt de boerderij van C. Hollenberg aan de Alkmaarseweg af en de volgende morgen breekt er brand uit in het huis van Kl. Bloedjes aan de Kramersweg. Zijn huisje met schuurtje ligt al tegen de grond als commandant Tromp tegen zessen arriveert.
Overeenkomst met Alkmaar
Door deze en eerdere voorvallen heeft de raad mogelijk weinig vertrouwen gehad in de capaciteiten van het eigen korps. In ieder geval wordt in december 1933 een regeling met Alkmaar gesloten voor hulp bij Castricumse branden door de vrijwillige brandweer van Alkmaar. Castricum betaalt daarvoor een jaarlijkse vaste bijdrage plus vergoedingen als daadwerkelijk hulp wordt verleend. Dit besluit valt, zoals te verwachten is, niet in goede aarde bij onze mannen. Met name Jan Tromp, Toon Borst, Cees en Dorus de Groot voelen zich door het gemeentebestuur nogal bevoogd. Voor zover bekend is er nooit enig beroep gedaan op Alkmaar. De regeling is in 1955 opgeheven. In een rapport van 29 oktober 1935 vermeldt de secretaris van de brandraad (hij is ook gemeentesecretaris) dat in Castricum 400 meter slang aanwezig is met een motorspuit, een brandslangenwagen en diverse hulpmaterialen. In Bakkum ligt 350 meter slang met toebehoren en ook daar is een slangenwagen. Er woeden in 1935 wat kleinere branden, waaronder bij Siem Brakenhoff ‘in de Bossen’ op de hoek van de Beverwijkerstraatweg en de Oud-Haarlemmerweg. Het is kermismaandag en de brand breekt uit tijdens het traditionele ‘eerste deuntje’. Er heerst onder de brandweerlieden een jolige sfeer, want op deze kermismaandag
Jaarboek 18, pagina 11
wordt er vergaderd en de jaarlijkse vergoeding van twintig gulden wordt uitgekeerd.
Ariën Gorter was als veldwachter een bekende Castricumse figuur, die in 1909 vanuit Hoogwoud op het adres Dorpsstraat 20 was komen wonen. Hij leefde van 1870-1954. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Na de melding vertrekt men naar ‘de Bossen’ en begint met flinke stralen het vuur te bestrijden. Vanwege de ter plekke aanwezige persleiding lukt het uitstekend om veel water te geven. Nu had een der spuitgasten, Jan Houtenbos, net een bekeuring gehad van de Limmense veldwachter De Koekoek. Wetend dat omliggende dorpen assistentie verlenen tijdens de kermis, ziet Jan de gewraakte diender tussen de toe schouwers staan. Jan neemt zijn kans waar en spuit de agent compleet de greppel in. Maar onder de kreet: “Niet doen jongens, hou op, ik ben het”, kruipt de veldwachter uit de greppel. Tot schrik van Houtenbos kruipt echter niet die Limmen uit de greppel, maar blijkt het de eigen gewaardeerde veldwachter Gorter te zijn. De combinatie van rook, vlammen en verhitting, maar vooral drank zullen de oorzaak van de vergissing zijn geweest. Siem Brakenhoff zal zeker niet meegelachen hebben, zijn huis brandde ondanks het vele water geheel af.
Foto waarschijnlijk gemaakt in 1936 hij de intocht van burgemeester Van den Clooster, baron Sloet tot Everlo.
De oorlogsjaren
In 1936 overlijdt Lommen. Hij wordt opgevolgd door een man met een lange naam, C.A.F.H.W.B. van den Clooster, baron Sloet tot Everlo. Lommen heeft een duidelijk stempel gedrukt op de organisatie van de brandweer. Spijtig voor hem en het korps dat er niet zo veel succes is geweest. In 1938 verhuist de brandweer van de Schoolstraat naar een garage aan de Dorpsstraat, gelegen tussen fietsenmaker Eikel en ‘het huis met de kogel’. Na de capitulatie van het Nederlandse leger in mei 1940 krijgt Castricum in die zomer uit de overtollige legervoorraden de beschikking over een nieuwe auto. Het is een Chevrolet, een commandowagen met 8 zitplaatsen en een trekkerkoppeling. Deze wordt ingezet als trekker-manschappenwagen en dit wonder van vooruitgang kan moeiteloos de oude Otto gaan trekken. Voor niet al te lang helaas, want in 1943 wordt de wagen door de Wehrmacht weer opgeëist. Bijna zijn we de Otto in 1944 kwijtgeraakt. Vanwege de oorlogsomstandigheden wordt het korps uitgebreid tot 40 man. Het wordt uitgebreid met een hulpbrandweer. Men treedt graag tot de hulpbrandweer toe, omdat men dan in het dorp mag blijven wonen. Daarnaast wordt een brandweerzegel op het persoonsbewijs geplakt, waardoor men ook is vrijgesteld van de beruchte ‘Arbeitseinsatz’. Van de oorspronkelijke in 1920 benoemde ploeg zijn nog drie mannen over, A.C. Borst, C. de Groot en Th. de Groot. Daarna zijn een vijftal nieuwe mannen toegetreden, G. Ronk, Jh. Res, G. de Rooy, B. van Benthem en A. Dekker. Toon Borst volgt in 1940 Jan Tromp als commandant op. Vanwege zijn leeftijd wordt hij in 1942 door Cees de Groot opgevolgd. In 1945 wordt Gerit Ronk tot waarnemend commandant benoemd. In 1946 wordt Joh. Res tot commandant aangesteld.
Werken voor de vijand
Van de Duitsers krijgt de brandweer de opdracht om aan het strand palen te ‘spritzen’: langs de vloedlijn worden palen geplaatst, waarop mijnen worden bevestigd. De brandweer moet hiervoor gaten spuiten, waarbij gebruik is gemaakt van onze oude motorspuit. Als de Duitsers bevel geven om Otto bij laag water dichter naar de zee te brengen, waarschuwt men tevergeefs de opdrachtgevers. En bij de opkomende vloed gebeurt, wat men heeft gevreesd. De brave Otto verdwijnt in de golven. De volgende dag weet men met man en macht met behulp van staaldraad, kettingen en een locomotief, Otto weer op het droge te brengen. Helaas geeft hij geen water meer; hij wordt overgebracht naar de gemeenteloods. Otto was trouwens ook bijna de oorzaak van een gevaarlijke toestand op het strand. Door het lawaai dat hij produceerde, hadden de brandweermannen niet in de gaten, dat de Duitsers het strand af renden. Achteraf bleek, dat Engelse jagers een aanval hadden gedaan. Zelfs het lawaai van mitrailleurs werd niet opgemerkt. De brandweermannen hadden pas in de gaten dat er iets aan de hand was, toen zij de jagers weg zagen vliegen. Niemand werd gelukkig door de kogels geraakt.
De gasfabriek met twee gashouders. Gasstraat in Castricum. Collectie Ou-Castricum. Toegevoegd.
Branden
Door laswerk van Dorus de Groot breekt op 6 augustus 1940 een gevaarlijke brand uit in de gashouder. Hierop heeft onze brandweer geen antwoord en de hulp van Alkmaar, dus toch, wordt ingeroepen. Deze dekt het dak af met een laag schuim en het loopt goed af. De gasfabriek is daarna nog eens het doelwit van Engelse jagers en raakt zo weer in de brand. Ook nu weer paniek vanwege het ontploffingsgevaar, maar de commandant besluit toch tot blussen. De vlammen lekken uit de gaten waar de mitrailleurkogels zijn binnengedrongen. Met veel vindingrijkheid weet men de steeds weer oplaaiende vlammen, stuk voor stuk te doven, door de gaten met houten proppen te dichten. Op 9 oktober 1944 worden drie woonhuizen in de Pernéstraat als represaillemaatregel door de bezetters in de brand gestoken. De opgetrommelde brandweer mag het vuur niet bestrijden en wacht op enige afstand tot de Duitsers zijn verdwenen. Men kan het vuur wel doven, maar de huizen zijn toch grotendeels uitgebrand. Een dag later hetzelfde tafereel bij Cor Groen, wiens boerderij aan de Kerkedijk langs de spoorlijn in brand wordt gestoken. De boerderij met al het hooi en twee onder het hooi verstopte auto’s gaan verloren. Aan het einde van de oorlog
Jaarboek 18, pagina 12
zijn er vrijwel geen brandblusmiddelen meer over. De auto en de pomp zijn weg en uitrustingsstukken zijn er ook niet meer.
Brandweerlieden voor het gemeentehuis in 1949. Van links naar rechts: commandant Dorus de Groot, burgemeester Smeets, Gerrit Ronk, Ber van Benthem en P. van Maarleveld. Op de achtergrond de voormalige doorrijstal, waarin toen de ijssalon van Niek de Groot was gevestigd. In een gedeelte van de doorrijstal was tot 1955 de brandweerkazerne ondergebracht.
Een nieuwe tijd
Als op 5 mei 1945 de oorlog is beëindigd, blijft de brandweer berooid achter. Maar gelukkig wordt er snel een oplossing aangeboden. Er is veel overtollig legermateriaal en daarvan mogen de Castricummers een auto met spuit uit het Amsterdamse depot komen halen. Het is een Engelse Austin, met het stuur dus rechts en met een bel boven de cabine. Het is een dichte wagen met aan weerszijden zitbanken. De auto heeft een trekhaak voor de Harland motorspuit met een capaciteit van 3.000 liter per minuut. Na enige tijd worden de manschappen verrijkt met nieuwe kleding: donkerblauwe battledress uniformen met rubber laarzen. De pakken zijn niet waterdicht, maar dat neemt men op de koop toe.
De Brandweer aangetreden voor burgemeester Smeets en commandant Dorus de Groot. Dorpsstraat in Castricum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Als op 16 november 1945 C.F. Smeets tot burgemeester wordt benoemd, breekt een nieuw tijdperk voor de brandweer aan. Hij zal veel tot stand brengen en daarnaast toont hij veel belangstelling, zowel voor de organisatie als voor de mensen. Dorus de Groot volgt in 1947 Joh. Res als commandant op. Op 8 november 1948 wordt de ‘Vereniging Vrijwillige Brandweer’ opgericht. Gerrit Ronk is de animator voor de oprichting van deze personeelsvereniging geweest en wordt tot voorzitter gekozen. Met veel liefde en enthousiasme heeft hij die vereniging geleid. De nieuwe commandant krijgt onder andere als taak om zijn mannen het zogenaamde ‘aflegsysteem’ bij te brengen. Dit systeem was een organisatievorm met als doel om water zo efficiënt mogelijk bij de brand te brengen. Elke brandweerman krijgt hierbij een nummer toebedeeld en wordt dan geacht precies te weten, wat te doen. Maar men is er niet aan gewend om les te krijgen. Het kost Dorus de Groot dan ook de grootste moeite om zijn hardleerse mannen het systeem aan te leren. Of Dorus het zelf wist, is een tweede, hij las het voor uit een boekje. Maar uiteindelijk heeft men het systeem onder de knie, behalve als er brand uitbreekt, want dan vergeet men die nieuwe instructies even en wordt op de aloude manier gewerkt. De brand wordt dan wel geblust, alleen niet volgens het boekje. Pas in een veel later stadium vanaf 1967 worden de manschappen naar cursussen gestuurd. Er zijn dan opleidingen tot bijvoorbeeld brandwacht eerste en tweede klas.
Na de oorlog wordt de stal in drie gedeelten verhuurd; aan de westzijde staat de brandweerauto, het middengedeelte wordt verhuurd aan Pieter Eikel voor opslag van fietsen en de oostkant wordt in 1948 ingericht tot IJssalon. Dorpsstraat 62a in Castricum rond 1950. Collectie Stuifbergen. Toegevoegd.
Huisvesting
Met de huisvesting van de brandweer is het hopeloos gesteld geweest. In 1947 wordt J.W. Beyersbergen als aankomende directeur van Gemeentewerken aangesteld als ondercommandant. Hij krijgt tot taak om eens kritisch naar de organisatie van de brand weer te kijken. Smeets ziet met lede ogen het erbarmelijke onderkomen aan, waar het materieel is opgeslagen. In de oude doorrijstal naast De Rustende Jager is geen mogelijkheid om de slangen te drogen, er is geen toilet, zelfs een kraan ontbreekt. Het dak lekt aan alle kanten, waardoor de zoldervloer deels is vergaan en tot overmaat van ramp ligt de vloer onder het straatniveau. Bij een flinke regenbui staat de vloer 20 centimeter onder water. Het plan wordt nu geboren om een eigentijds onderkomen te realiseren. Beyersbergen en Smeets pakken de kwestie energiek aan, want op 10 juli in het jaar van zijn benoeming wordt een ontwerp met de architecten Nielsen en Spruyt besproken. Maar niet alles werkt mee en het zal toch nog jaren duren voordat de felbegeerde brand weerkazerne er staat.
De brandweerkazerne aan de kant van de Brakenburgstraat in Castricum. Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
De brandweerkazerne
In 1950 verwerpen zowel de schoonheidscommissie als de stedebouwkundige het ontwerp. Het voorziet in een gecombineerd gebouw voor brandweer en gemeentewerken met twee bovenwoningen. Beyersbergen is inmiddels in 1951 commandant geworden als opvolger van Dorus de Groot en hij krijgt Piet van Maarleveld als ondercommandant. De nieuwe commandant zet de inspanningen van Dorus de Groot voort, maar het combinatiegebouw heeft geen kans van slagen. Daarom wordt van dat plan afgezien en gaat men over tot de stichting van een gebouw voor de brandweer alleen. Op 3 september 1953 wordt het complex met twee boven woningen aanbesteed. Aannemer Johan de Nijs van de Overtoom blijkt de laagste inschrijver voor 93.600 gulden. Maar dit ligt boven de begroting en daarom wordt door de bestratingswerkzaamheden uit het bestek te halen de prijs tot 87.730 gulden teruggebracht. Het gebouw wordt in 1954 opgeleverd en de kazerne kan door de Castricumse brandweer in gebruik genomen worden. Het bevat een garage met slangentoren, een les- en instructielokaal met hal, toilet en keuken. De twee bovenwoningen worden betrokken door de families Noordover en De Vries. Noordover en De Vries zijn werkzaam bij Gemeentewerken en moeten bij wekelijkse toerbeurt het brandalarmsysteem bedienen. De manschappen zijn de koning te rijk met het nieuwe luxe onderkomen.
Personeelsuitbreiding
Beyersbergen heeft zich in de tussentijd beziggehouden met andere aspecten van de organisatie en stuit daarbij op het materieel dat niet meer aan de eisen van de moderne tijd voldoet. Geldgebrek zal vermoedelijk de oorzaak zijn dat zijn verzoek van 14 april 1951 om modernisering en uitbreiding van het materieel niet gehonoreerd wordt. Hij krijgt uiteindelijk toch het fiat voor het plan en mag op 22 juni 1954 zijn bestelling plaatsen. Vanwege de sterke inflatie in de vijftiger jaren zijn de aanschafkosten ondertussen met 40 procent gestegen, zodat het aanvankelijke budget ruimschoots wordt overschreden. Castricum wordt de trotse bezitter van een uit Amerika overgewaaide noviteit, een mist- of nevelautospuit. De auto, een Austin brandweertruck, wordt bij garage De Pont in Velsen-Noord gekocht. De hogedruk-mistbrandspuit is een Bean Royal 55 pomp met drie cilinders en een stalen tank van 1.500 liter. De spuit heeft een capaciteit van 225-250 liter per minuut. De auto heeft een gesloten bestuurders- en manschappencabine, een neerklapbaar ladderrek, een electrische sirene en een ver-
Jaarboek 18, pagina 13
plaatsbare schijnwerper. De leverancier van de pomp is A. Boudewijn en Zonen uit Geldermalsen. Het gaat om een draagbare motorspuit, die op een slede in het achtercompartiment van de auto wordt geplaatst. Boudewijn krijgt ook de opdracht om het geheel van auto en opbouw met de pomp bedrijfsklaar op te leveren. Door het nieuwe materieel moet de bezetting tot zestien man worden uitgebreid. Onder de nieuwe mannen treffen we bekende namen aan: Ab Weda en Antoon de Rooy in 1951 en Joop Zijlstra, Bertus Eikel, Gerrit Bedeke, Piet Gomes en Libert Eggers in 1954.
Opening nieuwe kazerne en feest 35 jaar brandweer, burgemeester Boreelstraat, Brakenburgstraat 1a in Castricum, 14 mei 1955. Collectie Stuifbergen. Toegevoegd.
Feestelijke opening in 1955
Een nieuw gebouw, nieuw materieel, weer nieuwe uniformen en bluskleding. Er is reden om de bloemetjes eens flink buiten te zet ten. De enthousiaste ploeg wil het feest groots aanpakken. Men is niet vergeten dat in een gemeenteloods de oude Otto staat weg te roesten. Dat stuk nostalgie zal naar de brandweerkazerne gehaald worden en een totale opknapbeurt moeten ondergaan. Gerard Hemmer, Piet Borst, Cees de Groot en Piet Gomes nemen het karwei op zich. De oude spuit wordt helemaal ontmanteld en met veel geduld stukje bij beetje weer in zijn oude staat teruggebracht. Na vele vrijetijdsuren met sleutelen, schuren, schilderen en poetsen is dan het grote moment aangebroken. Otto moet tot leven komen. Maar al wat men probeert, hij zwijgt als het graf. Piet Borst komt op het verlossende idee: “Ether erin en hij zal lopen”. Er komt eerst enig gesputter en gehoest uit Otto’s binnenste en tot opluchting van de mannen produceert hij even later een gezond geluid dat allengs mooier wordt.
Opening van de brandweerkazerne door burgemeester Smeets. Collectie Stuifbergen. Toegevoegd.
14 Mei 1955 is de grote feestdag voor brandweer en gemeente, als het nieuwe gebouw en het materieel officieel in gebruik wordt genomen. In de optocht van de oude doorrijstal aan de Dorpsstraat naar de nieuwe kazerne aan de Brakenburgstraat rijdt de Otto, getrokken door het paard van Klaas Bos en geflankeerd door een erebegeleiding van zonen van spuitgasten, trots met zijn prachtige kleuren en glimmend koper voorop in de stoet. Daarna volgen de bellenwagen met de Harlandspuit en daarna de nieuwste aankoop, de Austin-truck met spuit. Men heeft het geluk dat het een prachtige zonnige dag is, zodat vele belangstellenden de feestelijkheden meemaken. De opening wordt door burgemeester Smeets verricht door het hijsen van de vlag. Tot de geschenken behoren onder andere een door schilder- en brandweerman Wijnand Tromp geschonken glas in lood raam, voorstellende ‘De Rode Haan’ en een door de echtgenotes van de brandweerlieden geborduurde fraaie vlag. De burgemeester overhandigt de uit 1879 stammende brandweerstaf, die geruime tijd de burgemeesterskamer had gesierd.
Het vrijwillige brandweerkorps van Castricum op het kazerneterrein. Van links naar rechts:: Piet van Maarleveld, ?, ?, ?, ?, ?, ?, ?, Gerrit Ronk, Cees de Groot (zoon van Dorus), Tinus Hopman, Libert Eggers (van De Rustende Jager), Gerard Hemmer, Antoon de Rooij, Piet Tromp (zoon van Wijnand Tromp). Collectie Stuifbergen. Toegevoegd.
Donkere wolken
Door onduidelijke oorzaak ontstaat er in de jaren na 1955 verwijdering tussen commandant Beyersbergen en zijn mensen. De sfeer in het korps wordt gespannen en bereikt in de jaarvergadering van de personeelsvereniging van februari 1958 een tragisch diepte punt, als over en weer verwijten worden gemaakt. Enige leden denken er zelfs over om op te stappen, maar dankzij aansporingen van collega’s blijft men toch bijeen. Tot opluchting van een aantal brandweerlieden kondigt de commandant zijn vertrek aan, als hij elders een baan aanvaardt. Met ingang van 1 januari 1959 wordt hem eervol ontslag verleend. Het gemeentebestuur begrijpt dat het korps een stem moet hebben in de benoeming van zijn opvolger en men krijgt daarom toestemming om een voordracht te doen. Unaniem wordt Piet van Maarleveld voorgedragen en Gerrit Ronk als ondercommandant. De nieuwe commandant ontdekt dat er zonder medeweten van het korps ondertussen een bestelling voor een nieuwe trekker-manschappenwagen is geplaatst. De door Metz in Alkmaar te leveren Chevrolet is dan al bijna gereed. Door snel te reageren kunnen nog enige aanpassingen gerealiseerd worden. Het blijkt een brandweerwagen te zijn, waaraan men niet veel plezier beleeft. Door de uitbreiding met deze wagen is er weer een aanpassing van de personeelssterkte noodzakelijk. Het aantal wordt op twintig man gebracht. Van Maarleveld wordt ervaren als een goede commandant en een humaan mens. Na een ernstige ziekte overlijdt hij op 1 oktober 1964; op 5 oktober wordt hij door zijn mannen met korpseer begraven.
De zestiger jaren
Zijn waarnemer Gerrit Ronk wordt op voorstel van de leden per 1 januari 1965 tot de nieuwe commandant benoemd en Tinus Hopman tot ondercommandant. Vanwege zijn leeftijd krijgt Ronk op 16 maart 1967 eervol ontslag en wordt Hopman zijn opvolger. Ondercommandant wordt dan P. Borst. In 1965 wordt de brand weerkazerne in verband met nieuw materieel vergroot. De brandweer zelf voert daarvan een deel vanwege de hoge kosten in eigen beheer uit. Onder leiding van brandweerman Bedeke wordt met enige mannen de centrale verwarming aangepast. Die verwarming is in 1960 aangelegd ter vervanging van een te grote stinkende oliekachel, die de vergaderingen verziekte.
De brandweerploeg van Duin en Bosch poserend voor de ladderwagen. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Nieuwe ontwikkelingen
Brandpreventie begint al bij de voorbereiding van bouwplannen, beseft Van Maarleveld. Hij stapt hiermee naar de gemeentelijke bouwkundige dienst, waar hij wat argwanend wordt aangehoord. Door geduldig doorzetten worden de weerstanden goeddeels over wonnen. Ronk schrijft in 1964 over ‘het tere plantje dat eerst wortel moet schieten’. Bij Hopman’s benoeming tot commandant blijkt dit plantje tot een aardig boompje te zijn uitgegroeid. Het psychiatrisch ziekenhuis Duin en Bosch beschikt over een eigen bedrijfsbrandweer. Er is enige samenwerking, maar in 1957 dringt de districtsinspecteur Fehres aan op een nauwere samenwerking. In een bespreking in 1959 ten gemeentehuize tussen Fehres, Van Maarleveld en Kaper, hoofd van de bouwkundige dienst van Duin en Bosch, blijkt een dergelijk verschil van mening over het beleid, dat men onverrichter zake huiswaarts keert. Maar het rapport van de districtsinspectie naar het gemeentebestuur en de directie van het ziekenhuis leidt toch tot gezamenlijke oefeningen van de beide brandweerkorpsen. Onder Ronk worden de contacten gaandeweg beter en er worden veelvuldiger oefeningen gehouden. Tot de oefeningen behoren ook oriëntatieritten over het (doolhof-)terrein van Duin en Bosch. Het terrein was toentertijd nog niet van richtingborden voorzien. In het kader van de regionale samenwerking wordt in oktober 1965 een grote oefening gehouden met de korpsen van Castricum, Limmen en Heemskerk; ook Duin en Bosch is hierbij aanwezig. Cursussen zijn lange tijd een onbekend fenomeen bij de brandweer. Men wordt geacht om kennis van de apparatuur onder de knie te krijgen door middel van een korte instructie, veelal door de commandant.
Van links naar rechts vader Piet Hes, Kees Hes, Bart Wakke, Jan van de Reep en Jos Hes. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Branden
In november 1959 vat de boerderij van P. Hes aan de Hoogeweg in Bakkum-Noord vlam. Om 6 uur in de ochtend wordt er alarm geslagen. Er hangt een dichte mist, het zicht is vijf meter en zo voorzichtig mogelijk rijdend bereikt men te laat de boerderij. Pas in de directe nabijheid kan men de felle brandhaard zien. De belendende percelen zijn niet zichtbaar. Hes weet met zoon Kees en dochter Alie, zijn vrouw en kinderen uit de vuurzee te redden. Ook het vee heeft men inmiddels in veiligheid gebracht. Door de reddingsactie heeft zoon Kees zware brandwonden aan gezicht en handen opgelopen; hij moet naar het ziekenhuis vervoerd worden.
Jaarboek 18, pagina 14
In april 1961 wordt de hulp ingeroepen voor een brand in de preekstoel van de Nederlands hervormde kerk. De kerk blijft behouden, maar de waardevolle kansel gaat verloren.
Een gevaarlijke brand op 10 augustus 1965, die een grote consternatie op de camping Bakkum.
In augustus 1965 breekt op het kampeerterrein Bakkum een gevaarlijke brand uit in een winkel met petroleum- en butagasvoorraad. Spoedig vliegen de butagasflessen als projectielen de lucht in. Er komen enkele ook op een rieten dak van een loods terecht, die ook vlam vat. Gelukkig zijn de meeste kampeergasten op dat moment vanwege het mooie weer op het strand, zodat zich geen persoonlijke ongelukken voordoen. Deze brand op het PWN-terrein ontlokte commandant Ronk de opmerking, dat brandweer lieden eerst een duinkaart moeten kopen om op het PWN-terrein een brand te kunnen blussen; sindsdien krijgt elke brandweerman van PWN een jaarkaart voor toegang tot het duingebied.
In maart 1966 brandt de houtwarenfabriek van Eling geheel af.
In maart 1966 wordt de houtwarenfabriek van Eling aan de Stetweg een prooi der vlammen. Lak en droog hout zorgen ervoor dat de fabriek verloren gaat.
De boerderij werd omschreven als: ‘ Het woonhuis met veestalling, hooi berging en verdere aanhorigheden met ondergrond, erf en tuin, gelegen aan de 8reedeweg 45 te Castricum, Op 13 december 1972 brak brand uit in de benedenverdieping van het woonhuis, waarbij de 74-jarige 8ets de Wildt-Pronk om het leven kwam. Het inwendige van de gehele benedenverdieping was uitgebrand en de buitengevel van het woonhuis was zwart geblakerd. Na herstel van de woning, waarbij de gevels in wit stucwerk werden uitgevoerd, betrok zoon Piet de Wildt de woning. Breedeweg 45 in Castricum rond 1975. Toegevoegd.
In 1972 valt wel een slachtoffer te betreuren als op 22 december de woning van de familie De Wildt aan de Breedeweg door een felle binnenbrand wordt getroffen. De vrouw des huizes komt hierbij om het leven.
Het Chinese vrachtschip Wan Chun strandt op 13 november 1972 op de Castricumse kust.
Een unicum is een heuse scheepsbrand als op 7 april 1977 assistentie moet worden verleend op het gestrande schip de Wan Chun. In deze periode zijn talloze branden geweest, maar het is ondoenlijk om die allemaal te noemen.
Appartementen gebouwen ‘De Loet’. Dokter de Jonghweg in Castricum, 1975. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Veranderingen
In de jaren (negentien) zestig en zeventig worden in het dorp enige grootschalige gebouwen neergezet, waarmee de brandweer geen ervaring heeft. Het gaat om de flats aan de C.F. Smeetslaan en de Loet, Sans Souci en De Ambassadeur en het winkelcentrum Geesterduin. Oud-commandant Ronk wordt bereid gevonden om de preventiezaken voor en tijdens de bouw voor zijn rekening te nemen. Advies wordt verkregen van de brandweerinspectie en van de beroepsbrandweer van Haarlem.
De brandweerkazerne heeft een nieuw aanbouw gekregen die rechts aan de kant van de burgemeester Boreelstraat te zien is. Foto Wick Natzijl. Toegevoegd.
Burgemeester Smeets is in 1968 met pensioen gegaan en opgevolgd door Van Boxtel. Hij vraagt Hopman in 1969 om een vijfjarenplan op te stellen. Het plan staat op 2 pagina’s en wordt aan gemeenteambtenaar J. Middelhoff, die onder andere belast is met brandweerzaken, overhandigd om daarvan een echt rapport te maken. Hij presteert het om de 2 pagina’s in een 41 pagina’s tellend rapport om te toveren. Het houdt een uitbreiding van het materieel, versterking van het korps en vergroting van de brandweerkazerne in. Het advies wordt in 1972 door de gemeenteraad overgenomen. In 1973 en 1974 worden twee Magyrus autospuiten afgeleverd. In 1974 komt er nieuwe alarmapparatuur. Smits Bouwbedrijf uit Beverwijk gaat voor 597.000 gulden de nieuwbouw van de brandweerkazerne maken. Voor de diverse installaties wordt nog eens 187.000 gulden uitgetrokken. Begin 1977 wordt het gebouw opgeleverd. De opening wordt vanwege ziekteverlof van burgemeester Van Boxtel verricht door locoburgemeester H. Wokke. Jaap Hartog wordt als beroepskracht in dienst genomen. Hij wordt speciaal belast met preventiezaken. Na een dienstverband van 37 jaar neemt Tinus Hopman op 17 februari 1978 afscheid en wordt tot erelid van de brandweer benoemd. Ton Settels volgt hem op en Cees van der Laan wordt de ondercommandant. Het korps is inmiddels uitgegroeid tot 31 man, waarvan Hartog beroeps is.
Het korps uit 1971. Onder van links naar rechts: R. Sprengers, A. Weda, J. Zijlstra, A. Burgmeijer, J. Brakenhoff, J. Weda, G. Bos, H. Twisk, G. Ronk junior, J. Beerse, commandant M. Hopman, C. de Groot, P. Nolet, A. Houtenbos, A. Settels, W. Noordover, G. Zonneveld en H. Hemmer. Boven van links naar rechts: C. van der Laan, G. Borst, P. Zomerdijk, H. Twisk, Th. van der Himst en H. Nuijens.
De laatste jaren
Settels is 22 jaar brandweerman geweest, waarvan vier jaar als commandant. Hij neemt afscheid op 12 juni 1982 en krijgt voor zijn verdienste de gouden eremedaille in de orde van Oranje Nassau. Gmelich Meyling is op 16 april 1978 burgemeester geworden. Als hij op 1 juni 1985 naar Den Helder vertrekt, neemt Wokke als locoburgemeester zijn plaats voor een halfjaar in. Sinds 16 januari 1986 is burgemeester Schouwenaar de nieuwe baas over de brandweer. Hartog is op 1 juni 1982 de eerste beroepscommandant in het korps geworden.
Jaarboek 18, pagina 15
Zwembad De Witte Brug staat in brand. Jacob Rensdorpstraat 1 in Castricum. Foto Oud-Castricum. Toegevoegd.
Over de laatste jaren is een aantal spectaculaire branden te melden, waarvan de verwoesting van het zwembad De Witte Brug in de nacht van 5 op 6 juli 1987 de meest aansprekende is en die de landelijke pers uitvoerig heeft gehaald. De pomp van de autospuit 638 is hierbij beschadigd, maar kan weer hersteld worden. Flinke klappers zijn ook de branden van de Agrarische school aan de Oranjelaan in 1981 en op 10 mei 1983 de filterfabriek Golden Super op een binnenterrein tussen de Mient en Geelvinckstraat. Het gebouw wordt niet herbouwd, want het bedrijf vertrekt naar Uitgeest.
Het korps met de burgemeester Aaltje Emmens-Knol in het midden aan de `brink in Castricum. Staand en zittend voor al het aanwezige materieel.
Het jubileum van de Vrijwillige Brandweer
Op 11 februari 1995 heeft de Vrijwillige Brandweer van Castricum op ludieke wijze haar 75-jarig bestaan gevierd. De officiële receptie loopt uit in een ware happening met aftredend ondercommandant Cees van der Laan als onbetwist middelpunt van de feestvreugde. Hij wordt door burgemeester Schouwenaar na een geestige speech onderscheiden met de gouden eremedaille in de Orde van Oranje Nassau. Door commandant Hartog wordt hij tot erelid benoemd. Tijdens de receptie wordt een tableau aan het brandweerkorps aangeboden, waarop alle namen van de manschappen staan vermeld, die in de 75 jaar dienst hebben gedaan. Opvallend is, dat de lijst slechts 101 namen bevat, een overtuigend bewijs dat de brandweermannen hart voor de zaak hebben en zich met plezier voor de gemeenschap inzetten. Hoe de toekomst er uit zal zien, moeten we afwachten. Nieuwe ontwikkelingen staan voor de deur, waarop de organisatie van de brandweer een antwoord zal moeten vinden. De snel veranderende maatschappij eist een steeds verdergaande professionalisering van het korps. Het werkterrein heeft zich in de laatste decennia razendsnel uitgebreid, hetgeen kennis over een zeer breed terrein vergt. Mogelijk dat in de verre – of wie zal het zeggen – al nabije toekomst meer beroepskrachten moeten worden ingezet.
Brand in Villa Doornduijn in 1993.
Een boeiende geschiedenis
Sinds de grote brand van 1795 is er veel gebeurd met de brandweer. Aanvankelijk moet de gehele dorpsgemeenschap meewerken om met zeer beperkte middelen de branden te blussen.
Jaarboek 18, pagina 16
Het korps uit 1991. Boven van links naar rechts: J. Grippeling, P. Krom, D. Hilbers, W. Johannes, H. de Nas, J. Brasser, W. Noordover, C. Kerssens, F. Wark, J. Theissling, C. Suurmond en P. Zomerdijk. Midden v.l.n.r.: W. van Bruggen, J. Kooijman, J. Brakenhoff, M. Duyn, R. Oudshoorn, G. Veldt Bzn, A. Bijman, H. Lind, N. van der Park, W. de Reus, J. Zijlstra, J. Beerse, H. Borst, G. Veldt Gzn, H. Houtenbos, H. Veldt, H. Langeveld, J. Weda en R. Struik. Onder van links naar rechts: H. Nuyens, A. Burgmeijer, P. Prinsen, A. Houtenbos, commandant ./. Hartog, burgemeester J. Schouwenaar, C. van der Laan, R. Sprengers en H. Hemmer.
Het gemeentebestuur stelt tot het begin van deze eeuw weinig middelen ter beschikking om behoorlijk blusmaterieel aan te schaffen. Pas met de komst van de Vrijwillige Brandweer treedt er wezenlijke verandering in. De aansluiting door Castricum op het waterleidingnet is voor de brandweer van grote betekenis geweest. Een kleine groep heeft zich jarenlang ingezet voor de veiligheid van de gemeenschap. Ondanks de inzet van de mannen heeft men eerst nog niet zo’n succes. Gelet op de gebrekkige middelen, die ter beschikking gesteld zijn, is dat niet zo verwonderlijk. Na de twee de wereldoorlog heeft de brandweer zich spectaculair ontwikkeld. Door de komst van beter materieel heeft de brandweer grote successen geboekt. Het korps heeft zich uitstekend aangepast aan de nieuwe tijd en is met de uitbreiding van het dorp meegegroeid. Het korps bestaat nu uit veertig manschappen met een goed uitgeruste brandweerkazerne en modern materieel.
Burgemeester Schouwenaar met leden van de plaatselijke brandweer. Afscheid van 4 vrijwilligers op 11-03-1998. Benoemd tot lid in Orde van Oranje Nassau. Van links naar rechts: Henk Langeveld, Henk Hemmer, Burgemeester Schouwenaar, Jan Brakenhoff, Rinus Sprengers. Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
Er liggen tweehonderd jaar van brandweerhistorie achter ons, waarin de Castricumse Vrijwillige Brandweer een boeiend aandeel heeft gehad. Het dorp mag trots zijn op het vele dat haar brandweerkorps heeft bereikt. Dat is aan de inzet van de 101 vrijwillige enthousiaste brandweermannen te danken.
F. Baar M. Hopman
Jaarboek 18, pagina 17
Verantwoording
De totstandkoming van deze geschiedenis is voornamelijk te danken aan het vele archiefwerk, dat door oud-commandant Tinus Hopman is verricht. Zonder hem was dit artikel niet mogelijk geweest.
Tinus Hopman (1919-2017), oud-commandant van de brandweer. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Gebruik is gemaakt van gegevens uit de archieven van de gemeente Castricum, van de Vrijwillige Brandweer Castricum en het Rijksarchief te Haarlem. Aanvullende informatie is verkregen uit Jaarboekjes van de Werkgroep Oud-Castricum. Daarnaast gegevens uit ‘De Historie van Castricum en Bakkum’ door D. van Deelen en uit het dagboek van J. de la Chambre, aanwezig in het museum ‘Kennemerland’ te Beverwijk. Informatie over de algemene brandweerhistorie is gehaald uit ‘De geschiedenis van de brandweer in Nederland’, A.C. Broeshart, Rijswijk 1980.
Leden van de Vrijwillige Brandweer van Castricum 1920 -1995
Overzicht leden vrijwillige brandweer 1920-1995.
Verschenen jaarboekartikelen over hulpverleners en zorginstellingen:
Het dokter. Leenaershuis aan de Mient toen de uitleen post voor medische hulpmiddelen van de kruisvereniging. Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
De oorsprong van het kruiswerk
Tot in de vorige eeuw was de verzorging van zieken grotendeels opgezet vanuit een religieuze beleving. Het waren nonnen van diverse rooms-katholieke orden en diaconessen, die deze taak voor hun rekening namen. Het was maatschappelijke hulp, die naast de verpleging ook huishoudelijke en financiële hulp omvatte. In 1875 werd de hulp uit de religieuze hoek gehaald door de oprichting van de eerste Nederlandse kruisvereniging. Het was de inspecteur van de volksgezondheid in Noord-Holland dr. J. Penn, die het initiatief nam tot de oprichting van de vereniging Het Witte Kruis. Het voornaamste doel was de bestrijding van besmettelijke ziekten, als tyfus en malaria. In enkele plaatsen werden ontsmettingsdiensten opgezet met ontsmettingsovens. Door gebrek aan ziekenhuiscapaciteit was er dringend behoefte aan goede thuisverpleging, waarvoor ook verpleegartikelen nodig waren. Een bed kwam in menig huis niet voor: men sliep in de bedstee, waarin vaak meerdere personen een slaapplaats vonden. Van een koortsthermometer had menigeen nog nooit gehoord.
Bijeenkomst van de leden van de Naaikamer en het Wit-Gele Kruis, waarvan een aantal leden in klederdracht. Hier in de bewaarschool aan de Dorpsstraat 72 in Castricum, later in café Roozendaal. Deze bijeenkomst was ter gelegenheid van een Fancy Fair. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
In 1916 volgde de eerste rooms-katholieke vereniging: het Wit-Gele Kruis. De protestants-christelijke vereniging werd pas in 1938 onder de naam Het Oranje-Groene Kruis opgericht. Het werk van de kruisverenigingen is van onschatbare waarde geweest voor de verbetering van de volksgezondheid. Naast de verpleging is en wordt veel gedaan aan preventie. Niet iedereen was overtuigd van het belang om zichzelf te wassen. Voorlichting leidde er toe dat men er zich langzamerhand bewust van werd, dat hygiëne belangrijk was voor zowel de eigen gezondheid als die van de medemens. Men heeft een lange strijd tegen onwetendheid, domheid, vooroordelen en conservatisme moeten voeren.
Het Witte Kruis
In Castricum wordt in 1908 een afdeling van de Noordhollandse Vereniging Het Witte Kruis opgericht. Een van de organisatoren is meester H.A. Nijsen geweest. Behalve een brief, die gericht is aan de gemeenteraad, tasten we over de beginjaren van Het Witte Kruis in het duister. De brief van 26 mei 1908 is ondertekend door secretaris Nijsen en bevat de aankondiging van de oprichting: “Bij dezen heb ik de eer U te berichten, dat op 10 mei jongstleden alhier is opgericht een afdeling ‘Castricum’ van de Noordhollandse Vereeniging ‘Het Witte Kruis’. Namens het Bestuur van genoemde vereniging richten wij tot U Edelachtbare Heren het beleefd verzoek onze bestuursvergaderingen in een lokaal van het Gemeentehuis te mogen houden.” Dat verzoek wordt gehonoreerd, gelet op het bedankbriefje van 14 juli. Op 15 september wordt een vergadering in de raadszaal aangekondigd, waarbij melding wordt gemaakt van de Koninklijke goedkeuring op 27 juli 1908 Staatsblad 262.
Ontsmettingsdienst
Een van de taken van het Witte Kruis was het ontsmetten van kleding en huizen in geval van besmettelijke ziekten, zo blijkt uit nota’s, die de Ontsmettingsdienst bij de gemeente indient. Deze nota’s komen echter van Het Witte Kruis Alkmaar, dat kennelijk op deze taak is ingesteld. Wat de rol van de Castricumse afdeling hierin is, wordt niet duidelijk gemaakt. In de ‘Staat van uitgaven en baten’ van de gemeente komen regelmatig uitgaven met betrekking tot ontsmetting voor. In 1924 wordt bijvoorbeeld melding gemaakt van 11 gevallen van roodvonk en 2 van difteritis.
Wijkverpleging
Uit een financieel overzicht van 1916 van het Witte Kruis blijkt dat er nog niet veel om gaat en wordt de vereniging door de gemeente bescheiden gesubsidieerd. Slechts een bedrag van 72,55 gulden wordt door het gemeentebestuur geschonken, terwijl aan contributies het bepaald niet schokkende bedrag van 290 gulden wordt ontvangen. Hoeveel leden er zijn, is niet vermeld. Uitgaven worden gedaan voor ziekenverpleging 31,80, verplegingsartikelen 97,70 en voor tuberculosebestrijding 21,15 gulden. Het overzicht wordt meegestuurd bij een verzoek aan de gemeente om een subsidie van 200 gulden voor de invoering van een afdeling wijkverpleging. In de brief wordt nog vermeld, dat ook een bijdrage aan Duin en Bosch is gevraagd. Het doet wat merkwaardig aan, dat ook een dergelijk verzoek is uitgegaan naar de gemeente Limmen en de zustervereniging in Limmen. Een mogelijke en voor de hand liggende verklaring zou zijn, dat voor gezamenlijke rekening een wijkverpleegster in dienst genomen kon worden. In de ‘memorie van toelichting’ die wordt meegezonden, wordt er op gewezen, dat er ziekenverpleging in de steden bestaat door de aanwezigheid van ziekenhuizen en dat in vele dorpen in Noord-Holland al wijkverpleging bestaat. Op 15 april 1916 wordt het verzoek in de gemeenteraad behandeld. Men heeft vooral financiële bezwaren en raadslid Kuijs “ziet niet veel heil in zo’n verpleegster voor zieken”. Men weet er niet zo raad mee en gaat eens in Limmen te rade. Ook burgemeester Mooij is nogal gekant tegen een subsidie voor de wijkverpleging van het Witte Kruis. Noch op 26 juli, noch op 14 september 1916 kan men tot een besluit komen.
Zuster J.M.P. Boelrijk, wijkverpleegster bij het Wit-Gele Kruis van 1928 tot 1946. Bij haar afscheid wordt zij door het ‘Nieuwsblad voor Castricum’ gekenschetst als een “kwiek figuur met heldere scherpe ogen die met haar opgewekt stemgeluid mensen aanmoedigt”. Na haar pensionering is zij bij haar broer in Delft gaan wonen.
Het Wit-Gele Kruis
Heeft die besluiteloosheid mogelijk iets te maken met de verwachte oprichting van een rooms-katholieke kruisvereniging in ons dorp? Deze wordt namelijk enkele jaren later opgericht in het overwegend katholieke Castricum. De stichtingsdatum is 8 december 1920. Uit een financieel overzicht van 1924 blijkt het bestaan van een wijkverpleegster. Het is zuster C. Zomerdijk, die een jaarsalaris van 1.900 gulden krijgt. De vereniging wordt officieel aangeduid met ‘rooms-katholieke wijkverpleging het Wit-Gele Kruis’. Wie de oprichters zijn, wordt niet vermeld. Maar uit een aantekening in het archief van de Pancratius-parochie blijkt, dat het kerkbestuur onder pastoor Engering promotor is geweest. Bepaald spontaan is de oprichting niet gegaan, want in 1913 komt de wijkverpleging al ter sprake. In de sporadische stukken, die van de beginjaren bekend zijn, wordt in 1928 melding gemaakt van twee namen van wijkzusters: W.J. Gerritsen en J. Boelrijk. Op een aantekening van 193 1 komt de naam van zuster C. Boots voor en in 1932 die van J. Wagenaar. Kort na de oprichting verzoekt het bestuur van het Wit-Gele Kruis om de benoeming van een schoolarts in de gemeente. De brief van 20 september 1921 wordt pas op 25 april 1922 beantwoord. Het negatieve antwoord is bijna voor-
Jaarboek 17, pagina 30
spelbaar: “Geen geld”. Een andere argumentatie is er niet.
Samenwerking
Zoals gemeld, wordt eerst het neutrale Witte Kruis in het rooms-katholieke dorp opgericht. Niet duidelijk is in hoeverre leden na de oprichting van het Wit-Gele Kruis zijn overgestapt. Het was een principiële keuze die door de kerk nadrukkelijk werd gepropageerd. De vereniging werft leden met het motto “ieder huis lid van het Wit-Gele Kruis”. Het was de dorpelingen zelf kennelijk niet helemaal duidelijk van welke vereniging men lid was, gelet op een aantekening in het verslag van de ledenvergadering van 1 maart 1935: “De zusters is het niet altijd duidelijk wie van welke kruisvereniging is.” Samenwerking tussen de twee kruisverenigingen heeft vanaf het begin bestaan. In de verslagen van de bestuursvergaderingen wordt regelmatig gesproken van een ‘goede samenwerking’. Die bestaat met name uit de verstrekking van verplegingsartikelen, op het gebied van de verpleging en uit het werk op het consultatiebureau voor zuigelingen door uitwisseling van de wijkverpleegsters. In 1935 wordt nog nadrukkelijk de samenwerking op het gebied van de TBC-bestrijding genoemd. Uit de verslagen blijkt echter ook dat de verstandhouding niet altijd optimaal is geweest. Met name rond de stichting van het wijkgebouw heeft men redelijk scherp tegenover elkaar gestaan. Maar daarover verder in dit artikel.
Het ‘Kruisgebouwtje’ aan de Burgemeester Mooijstraat 14, waar tot 1959 het uitleenmagazijn was gevestigd. Kees Stuifbergen, die naast het magazijn een sigarenwinkeltje had was aanvankelijk de beheerder. In de oorlogsjaren was mej. Nies Veenstra magazijnbediende. In het onverwarmde gebouwtje was het geen pretje om in de winter dienst te hebben. Klompen of laarzen, dikke sokken en enige lagen kleding waren nodig om niet te bevriezen.
Het Kruisgebouwtje
De opslag en uitleen van verplegingsartikelen is – tot de bouw van het Leenaershuis – gevestigd in een magazijn aan de Burgemeester Mooijstraat 14. In de volksmond wordt het aangeduid als het ‘kruisgebouwtje’. Het magazijn is eigendom van en wordt beheerd door het Witte Kruis. De exploitatie is in handen van de beide verenigingen. De oudstbekende beheerder van het Kruisgebouwtje is C. Stuifbergen, die in dezelfde straat een sigarenwinkeltje had.
Wanneer hij opgevolgd werd, is niet bekend, maar in ieder geval wordt in 1944 mejuffrouw Nies Veenstra genoemd. Zij wordt op 1 oktober 1959 na de opening van het Leenaershuis opgevolgd door mevrouw E.S. Veenstra-Pieterse. Opvallend is dat op de lijst 11 ‘ligtenten’ staan vermeld. Deze tenten zijn ingezet in de tuberculosebestrijding, waarover later meer. Na de opening van het nieuwe kruisgebouw in 1959 is het pand aan de Burgemeester Mooijstraat overbodig geworden en worden in een advertentie in het Nieuwsblad voor Castricum gegadigden voor overname gezocht. Velen melden zich, waaronder de gemeente Castricum en de VVV. In het algemeen heeft men de bedoeling om het gebouwtje na herinrichting geschikt te maken voor hergebruik. Ook aannemer Biesterbos heeft zijn oog laten vallen op het pand, maar meer vanwege de locatie. Zijn bod is verreweg het hoogst en voor 6.000 gulden wordt het op 17 maart 1961 zijn eigendom. Helaas wordt het karakteristieke pandje gesloopt en vervangen door niet zo fraaie nieuwbouw.
De oorlogsjaren
De bezetter laat in de tweede wereldoorlog een groot deel van het dorp slopen en gelast veel Castricummers om het dorp te verlaten.
Jaarboek 17, pagina 31
Ook enige bestuursleden van Het Witte Kruis moeten evacueren. Voorzitter N.D. de Haan vertrekt naar Zaandijk; medisch adviseur dokter H.J. van Nievelt woont in Limmen. Secretaris-penningmeester H.A. Nijsen neemt na 35 jaar afscheid van het bestuur. Zijn plaats wordt ingenomen door N. Blokdijk, die in Castricum mag blijven wonen. De nog aanwezige bestuursleden krijgen alle volmachten in afwachting van betere tijden. Tot na de bevrijding in 1945 worden geen vergaderingen meer gehouden. Als gevolg van het vertrek van de meeste leden wordt magazijnbediende Nies Veenstra op 1 januari 1944 – tijdelijk – ontslagen. Het ledental is ondertussen van 500 tot 96 teruggelopen.
Zuster A.A. Steilberg, wijkverpleegster hij het Witte Kruis van 1942 tot 1946. Zij was aanvankelijk onderwijzeres, maar had meer belangstelling voor de gezondheidszorg. Werd kort na het behalen van haar diploma wijkverpleging in Castricum aangenomen, waar weinig patiënten waren. Werd daarom ook naar Limmen uitgezonden. Haalde haar diploma als ‘heilgymnast en masseur’. Vestigde zich als fysiotherapeut in Castricum in 1946.
Er is een tekort aan alles, zo ook aan verplegingsartikelen en medicijnen. Een extra handicap is nog dat enige artikelen in de haast van de evacuatie door leden naar elders zijn meegenomen. In 1942 wordt zuster A.A. Steilberg bij het Witte Kruis als wijkverpleegster in dienst genomen. Er is dan weinig werk voor haar, reden om haar naar plaatsen te sturen, waar geëvacueerde Castricummers verblijven om meegenomen verplegingsartikelen terug te halen en de contributie te innen. Op de fiets heeft zij honderden kilometers afgelegd naar plaatsen in de Zaanstreek en rondom Castricum met op de terugweg een steek en andere artikelen achterop. Voor haar werk kwam zij ook in Alkmaar, waar haar fiets werd gestolen. Om thuis te komen kreeg zij van iemand een herenfiets zonder banden te leen. Toen zij de volgende dag bij een patiënte op haar bandenloze fiets met het nodige lawaai op bezoek kwam, kreeg zij van haar patiënte een fiets met ‘antiplof’ banden cadeau.
Jaren van schaarste
Na het verdwijnen van de gehate bezetter keert de bevolking weer snel naar het dorp terug. Het ledenbestand van Het Witte Kruis telt begin 1945 al weer 273 en een jaar later 550 leden. Zuster A.A. Steilberg neemt afscheid, omdat zij zich als fysiotherapeute vestigt. Bij het Wit-Gele Kruis gaat zuster J.M.P. Boelrijk na 18 jaar wijkverpleging met pensioen. Er wordt van alles geprobeerd om het tekort aan verplegingsartikelen te lenigen. Men grijpt alles aan om aan de nodige goederen te komen. Als de burgemeester vraagt of men oorlogsschade heeft geleden, moet men dat goeddeels ontkennen. Slechts de verdwijning van verplegingsartikelen tijdens de oorlogsjaren met een waarde van 150 gulden wordt gemeld. Wel vraagt men aan de gemeente om teruggave van een bed, dat aan de dienst luchtbescherming was uitgeleend en op de zolder van het voormalige Armenhuis aan de Overtoom staat. Daarnaast is het bestuur ’ter ore gekomen’ dat er bruikbare goederen op diezelfde zolder liggen, die de kruisvereniging goed kan gebruiken.
Voormalig Armenhuis aan de Overtoom 14 in Castricum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
In die tijd van schaarste worden zo af en toe goederen mondjesmaat ter beschikking gesteld door met name de overheid. In de herfst van 1945 weet het Noordhollandse Wit-Gele Kruis beslag te leggen op levensmiddelenpakketten voor een heel kwetsbare groep de 1- en 2-jarigen. Prompt worden ze naar de plaatselijke afdelingen vervoerd, waar de zusters de pakketten onder de meest behoeftige gezinnen uitdelen. In 1946 worden er ‘wat’ babypakketten, en 3 dekens, 18 lakens en slopen en enige warmwaterzakken toegewezen. Fietsbanden zijn ook een zeer schaars artikel, maar voor de wijkverpleegsters in ons uitgestrekte dorp van groot belang. De geneeskundige inspectie weet op een partijtje beslag te leggen, dat prompt aan de kruisverenigingen wordt aangeboden. Aandoenlijk is het aanbod van een Zuid-Afrikaans handelshuis dat ter bestrijding van schurft zeep ter beschikking stelt.
Het bestuur van het Wit-Gele Kruis
Als bestuursleden van de katholieke kruisvereniging worden in 1934 genoemd C.P. Spaansen als voorzitter, M. Marcker als secretaris en Sprengers als penningmeester. Na afloop van de tweede wereldoorlog treedt het bestuur en bloc af. Als voorzitter treedt aan de heer Dingerdis; de heren J. Mul en C. Borst worden respectieve!ijk secretaris en penningmeester. In 195 1 doet zich een merkwaardige zaak voor. Voorzitter Dingerdis moet om gezondheidsredenen plotseling aftreden. Voor 28 maart 195 1 wordt een vergadering ingelast om een nieuw bestuur te formeren, waarvoor zich ook een kandidaat heeft gemeld. Aan het begin van de vergadering blijkt de persoon niet aanwezig. Na enig wachten, wordt hij staande de vergadering gebeld. De dochter neemt het telefoontje aan en deelt mee dat vader niet thuis en ziek is. “En u moet er maar niet op rekenen dat hij voorzitter wordt.”
In 1937 was de EHBO post nog een simpele cabine. De dames zijn van links naar rechts Cies Steeman (trouwde later met Piet Vlaarkamp), Stien Stet, en ToJuffermans.
Het hevig in verlegenheid gebracht bestuur besluit bij gebrek aan een andere kandidaat hem toch maar te benoemen. Hoe dat verder is verlopen, wordt helaas niet vermeld, maar in 1953 blijkt het bestuur te bestaan uit voorzitter M.N.J. van der Meij, secretaris C. (To) Juffermans en penningmeester A.H.J. van Amsterdam. Men heeft weinig geluk met de bezetting van de voorzitterspost. Ook Van der Meij moet om gezondheidsredenen in 1956 aftreden. Hij krijgt met het oog op zijn gezondheidstoestand een ietwat merkwaardig afscheidscadeau: een kist sigaren! J. Mul neemt zo lang als vicevoorzitter de zaken waar. Dat zal zo jarenlang blijven, want in diezelfde functie treedt hij pas in 1960 af, waarbij hij tot erelid wordt benoemd. Hij zal de vereniging door de moeilijke periode rond de stichting van een nieuw kruisgebouw moeten loodsen. Onder zijn leiding zal het zo vurig gewenste Leenaershuis worden gesticht. Zijn opvolger Dirk Berlee komt binnen een jaar na zijn aantreden plotseling te overlijden.
Jaarboek 17, pagina 32
Jubileum van meester Nijsen in de Duinrandschool, van Oldenbarneveldweg 37 te Bakkum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Het bestuur van Het Witte Kruis
De eerste vermelding van een bestuurslid komt voor in de brief van 1908 met betrekking tot de oprichting van het Witte Kruis. Het is secretaris H.A. Nijsen, die schoolhoofd is van de tweede openbare lagere school aan de Van Oldenbarneveltweg te Bakkum. Deze school kreeg later meer bekendheid als ‘de school met den bijbel’. In 1945 wordt een voorlopig bestuur gekozen bestaande uit: voorzitter N. Blokdijk, secretaris-penningmeester J. Joosse, G. Ronk, G.W. Verhoeven, N. de Jonge en de dames G. Hogenstijn-van Maarleveld en G. Jacobs-Wentink. In 1949 neemt Joosse het roer van de vereniging over en zal meer dan 30 jaar voorzitter blijven. De vereniging wordt opgedeeld in 2 afdelingen. De heer S. Kramer wordt secretaris/penningmeester van de afdeling Uitlening, Wijkverpleging en TBC-bestrijding. G.J. Schutter heeft diezelfde functie voor de afdeling Gezinsverzorging. De dames G. Schutter-Verpoorten en J. Joosse-Hellinga hebben veel bijgedragen tot de stichting van de afdeling Gezinsverzorging, waarvan mevrouw T. Offenberg-Podevin de leidster wordt.
Het bestuur heeft niet alleen de taak om de vereniging te leiden, maar stopt veel tijd in de omvangrijke administratie. Die bevat naast de ledenadministratie en de inning van de contributies van duizenden leden, ook de uitleenadministratie. De in de loop der jaren steeds groter wordende personeels- en salarisadministratie wordt jarenlang door deze functionarissen onbezoldigd bijgehouden. De boeken worden in 1958 tijdens een bezoek van de provinciaal penningmeester van het Witte Kruis ten huize van Kramer en Schutter gecontroleerd. Beiden wordt in een brief lof toegezwaaid voor de goede wijze waarop zij hun werk belangeloos hebben verricht in het belang van de gezondheidszorg van de Castricumse bevolking. In 1958 dreigt de gemeentesubsidie als gevolg van een gering overschot te worden gekort. Pas dan neemt men het besluit om tot vergoeding van de administratieve werkzaamheden over te gaan. Schutter doet kennelijk het meeste werk, een bedrag van 240 gulden per jaar vindt hij genoeg. In de zeven jaar dat hij het doet, is het werk meer dan verdubbeld. Als op 16 november 1983 het 75-jarig bestaan van het kruiswerk in Castricum wordt gevierd, krijgen Job Joosse en Ger Schutter voor hun grote verdienste van burgemeester Gmelich-Meijling de medaille van verdienste opgespeld. Zij hebben dan meer dan 30 jaar hun beste krachten aan de Castricumse gemeenschap gegeven.
Zuster C. Boots, wijkverpleegster bij het Wit-Gele Kruis van 1931 tot 1966. Tot haar pensioen heeft zij haar werk aanvankelijk in Akersloot, daarna in Limmen en Castricum op de fiets gedaan.
Financiën
Het inkomen van de kruisverenigingen komt aanvankelijk grotendeels van contributies van de leden, aangevuld met wat subsidies. Tot de vijftiger jaren wordt het kruiswerk deels nog gezien als een vorm van liefdadigheid. Dit blijkt uit het feit dat het inkomen af en toe wordt aangevuld met de opbrengsten van fancy fairs, collecten en dergelijke. Door de financiële crisis dreigt Het Witte Kruis in 1949 met haar activiteiten in de gezinsverzorging te stoppen. Door persoonlijk ingrijpen van burgemeester Smeets wordt dat voorkomen. Het gemeentebestuur zegt financiële steun toe. In de vijftiger jaren zijn de financiële zorgen zo groot, dat Het Witte Kruis besluit tot een actie onder bedrijven en instellingen om fondsen te verwerven. Er gaan in 1955 brieven uit naar Duin en Bosch, PWN en de Gedeputeerde Staten van Noord-Holland. In de brieven wordt er melding van gemaakt, dat met de PTT, de Hoogovens en de Koninklijke Marine al overeenkomsten zijn afgesloten. De provincie Noord-Holland wijst het verzoek af; wat het antwoord van de anderen is, wordt niet vermeld. Als argumenten voor de verzoeken worden genoemd, dat de gezinsverzorgsters geen rijwielvergoeding en ook geen vakantiegeld krijgen, wat ze rechtens toekomt. Een financieel overzicht uit 1954 van het Witte Kruis vermeldt een bedrag aan salariskosten van 5.600 gulden. In 1973 is dat gestegen tot 305.000 gulden en staan er 50 personen op de personeelslijst.
De aanvankelijk kleine vereniging is uitgegroeid tot een middelgrote onderneming. De overheid komt in de jaren (negentien) zestig gelukkig met een goede regeling, waardoor het kruiswerk uit de hoek van de liefdadigheid wordt gehaald en aan de financiële zorgen goeddeels een einde komt. Voor 213 wordt het werk van de kruisverenigingen voortaan vergoed door rijks- en gemeentelijke subsidies. Het restant moet door de leden opgebracht worden. De contributies van de duizenden leden worden tot in de zestiger jaren nog steeds huis aan huis opgehaald. Voor het Wit-Gele Kruis is in de vijftiger jaren mejuffrouw Van Amsterdam ingeschakeld om de contributies te innen. Zij krijgt er een kleine vergoeding voor. Voor elk nieuw lid, dat zij ronselt, krijgt ze een gulden. Langzamerhand ziet men in dat het ophalen van geld aan huis te tijdrovend en te kostbaar is. Nog in 1969 wordt gesproken over het probleem van de contributie-inning ‘in het veraf gelegen Molendijk’. Kort daarna verdwijnt de geldloper uit het dorpsbeeld en gaat men over op een geautomatiseerde administratie en contributie inning. Men veronderstelt, dat men daarvan de primeur voor Castricum heeft. Daarom laat men in 1970 een artikeltje in het Nieuwsblad voor Castricum opnemen, waarin dat trots wordt vermeld. De verpleegster die de gezinnen goed kent, wordt regelmatig in probleemgevallen om advies gevraagd. Als een gezin de contributie niet kan opbrengen, wordt een aangepast tarief gerekend ‘volgens de beoordeling van de kraamverpleegster’. ‘Dreestrekkers’ (red: mensen met AOW uitkering) krijgen ook contributievermindering.
TBC-bestrijding
Tot 1960 heeft Nederland te maken gehad met tuberculose-epidemieën. De kruisverenigingen hebben een belangrijke rol gespeeld in de strijd tegen de volksziekte nummer 1, zowel in de preventieve als in de verzorgende sfeer. Vele door de ziekte getroffen Castricummers worden veelal voor enige maanden in ziekenhuizen en sanatoria opgenomen. Volstrekte rust is de remedie om van de gevreesde ziekte te genezen. Namen van sanatoria zullen voor vele Castricummers een bekende klank hebben. In Berg en Bosch in Bilthoven, Dekkerswald in Groesbeek, Maria-oord in Rosmalen en Erica in Nunspeet hebben tientallen dorpsgenoten enige tijd doorgebracht. Aan de opnamen hebben de kruisverenigingen veel werk gehad.
Men is in coördinerende en administratieve zin ingeschakeld in de grote landelijke campagne om de vreselijke ziekte voor-
Jaarboek 17, pagina 33
goed de baas te worden. Ter bestrijding van de kosten worden door rijk en gemeente extra subsidies verstrekt. Daarnaast zijn er ook inzamelingsacties en worden collecten gehouden. Zo is er ook een schenking van 150 gulden van de dameskrans Dorcas.
Hotel-café Borst aan de Van Oldenbarneveldweg 25 in Bakkum (1989). Collectie Oud-Casticum. Toegevoegd.
In 1947 treedt ‘Het Zaansch Muziek- en Cabaretgezelschap’ belangeloos in Hotel Borst op. De opbrengst valt na aftrek van de kosten echter wat tegen. Reden voor het gemeentebestuur om eens te informeren naar de onkostennota van het gezelschap. Door de landelijke Emmabloem-collecte worden huis aan huis- en straatcollecten gehouden. Tijdens de ledenvergadering van Het Wit-Gele Kruis van 16 november 1948 wordt de in het kader van de campagne gemaakte film over de TBC-bestrijding vertoond. “Het was jammer”, schrijft de secretaris “dat niet meer helangstellenden aanwezig waren. want het was een lust om te zien”. Een merkwaardige uitspraak. Ook thuis worden patiënten verpleegd, waarvoor de kruisverenigingen de beschikking hebben over ligtenten.
Voormalig TBC paviljoen De Wisk, afgebroken in 2011. Duin en Bosch, Oude Parklaan in 1950. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
In die tijd was het een bekend verschijnsel als op het erf van een woning een dergelijk bouwsel stond opgesteld. Een houten huisje met een schuin dak met aan de voorzijde openslaande deuren voorzien van veel glas. De patiënten werden in volstrekte bedrust zoveel mogelijk bloot gesteld aan de – toen nog – frisse buitenlucht. De piek van de epidemie ligt in het jaar 1953. De kruisverenigingen melden in dat jaar de meeste verpleegdagen. Een van de grootste gezondheidscampagnes die ons land heeft gekend, is een overweldigend succes geworden. In 1957 wordt met terechte trots vermeld dal er geen enkele verpleegdag meer aan de tuberculose besteed is. Het kruiswerk heeft een niet te onderschatten rol gespeeld in dit succes.
In oktober l938 werd het gebouw De Kern geopend. Overtoom 15 in Castricum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
De huisvesting
Het consultatiebureau is jarenlang ondergebracht geweest in hel jeugdhuis De Kern aan de Overtoom. Het magazijn was gevestigd in het ‘kruisgebouwtje’ aan de Burgemeester Mooijstraat. In de zomermaanden van de jaren (negentien) vijftig wordt De Kern als jeugdherberg gebruikt en moeten de kruisverenigingen naar elders uitwijken. Een onderkomen wordt dan gevonden in het veilinggebouw achter het station, daar waar nu (red: 1994) Dijkman Kaas is gevestigd. Deze situatie is verre van ideaal en het Wit-Gele Kruis neemt in 1948 het initiatief tot de stichting van een kruisgebouw. Al vanaf het prille begin wordt er rekening mee gehouden dat het gebouw ook door het Witte Kruis gebruikt zou moeten worden. Vooral het financiële aspect is de drijfveer geweest. Weliswaar wordt in de jaarverslagen over en weer gesproken over ‘goede’ en ‘bevredigende’ samenwerking, maar tussen de regels door kan de lezer een zeker wantrouwen niet ontgaan. Zo vindt op 5 juni 1952 een vergadering van de beide besturen plaats. Doel van het overleg is ‘om verschillen van inzicht op te helderen’. Er blijken problemen te zijn met betrekking tol de uitleen van verplegingsartikelen en een onduidelijke overeenkomst over de kraamhulpverlening. Het gesprek is kennelijk toch niet zo bevredigend verlopen getuige een aantekening in het notulenboek van het Wit-Gele Kruis: “De samenwerking is ‘vrij goed’ , maar wel probleem met beheer magazijn” .
In het begin van de jaren (negentien) vijftig wil het Wit-Gele Kruis zich in de nog overwegend rooms-katholieke gemeenschap sterk profileren. Maar men weet ook dat zowel door de ontkerkelijking als de geplande uitbreiding van hel landelijke dorp de verhoudingen volstrekt anders zullen komen te liggen. Als er wordt gesproken over de stichting van een kruisgebouw, is de geestelijk adviseur steeds nadrukkelijk aanwezig. De derde partij in de besprekingen is de gemeente Castricum in de persoon van burgemeester Smeets. De financiën vormen een groot struikelblok voor de zo vurig gewenste nieuwbouw. In 1951 komt de begroting uil op een bedrag van 70.000 gulden. Men schrikt daarvan zo hevig, dat men prompt besluit om het plan nog maar even in de ijskast te zetten. “Eerst het bouwfonds nog maar even opvoeren”, is de mening van het bestuur van hel Wit-Gele Kruis. Van meet af aan is men het over de naam van het gebouw eens. Het moet het Dr. Leenaershuis worden. Deze rooms-katholieke huisarts was een zeer geliefd persoon in het dorp. Over hem is een uitgebreid artikel verschenen in het 13e Jaarboekje (1990). Hij was medisch adviseur en vicevoorzitter van het Wit-Gele Kruis.
Na zijn dood in 1944 is door de bevolking geld bijeengebracht, dat in een fonds is gestort. Het ‘Leenaersfonds’ bevat 3.625 gulden, dat men wil aanwenden als startkapitaal voor een kruisgebouw. De plek is ook al uitgezocht, aan de Mient ongeveer op de plaats waar het woonhuis van Leenaers heeft gestaan. Naast gemeentelijke goedkeuring is ook van de Nederlandse Spoorwegen toestemming nodig. Als die in 1954 komt, staan alleen de financiën nog in de weg. Die drempel is zo groot, dat het nog jaren zal duren voordat met de bouw begonnen zal worden. De drie partijen hebben evenzovele opties. Het is óf alleen het Wit-Gele Kruis, óf tesamen met het Witte Kruis, óf de gemeente gaat tot stichting over. In 1954 geeft burgemeester Smeets er nog de voorkeur aan dal beide verenigingen niet onder één dak komen. Het bestuur van het Wit-Gele Kruis heeft voorkeur voor samenwerking, maar men verzuimt kennelijk toch om goed met de andere partij te overleggen. Op 2 november 1956 wordt een gezamenlijke vergadering belegd, waarin het Witte Kruis haar ongenoegen uitspreekt over het feit dat men uit de pers moet vernemen, dat de plannen al vergevorderd zijn. Men belooft om het Witte Kruis van verdere plannen ‘op de hoogte te houden’.
Zuster Margot H. Meihuizen van het Wille Kruis vanaf 1945 tot 1963. Met haar autootje toerde zij in haar vrije tijd belangeloos met hulpbehoevenden en ouden van dagen door de omgeving.
Badhuis
Tot ver in de vijftiger jaren zijn vele huizen nog niet voorzien van een douche gelegenheid. Vele gemeenten hadden al lang daarin voorzien door de stichting van een badhuis. Zo niet de gemeente Castricum. De enige mogelijkheid was er door gebruik te maken van de faciliteiten van Duin en Bosch. Alleen op zaterdag middag kon men in het badhuis daar een douche nemen. Kort na de tweede wereldoorlog kreeg men alleen toegang tot het badhuis als men een verklaring van de huisarts kon tonen dat men geen schurft had. Al in de jaren (negentien) veertig had het Witte Kruis aan het gemeentebestuur gevraagd een dergelijke voorziening in het dorp te treffen. Kort na de tweede wereldoorlog antwoordt de gemeente dat door gebrek aan bouwmaterialen van een dergelijke bouw geen sprake kan zijn. Aan het architectenbureau J. Luinge en M. Bart te Alkmaar wordt de opdracht gegeven om een ontwerp voor het kruisgebouw te maken.
Jaarboek 17, pagina 34
Het ontwerp moel voorzien zijn van een badhuis met 15 cellen. Men vindt dit wel wat veel, maar de gemeente acht dat aantal noodzakelijk. De besturen van de beide kruisverenigingen gaan eens een kijkje nemen in Volendam waar zojuist een kruisgebouw is geopend. Daar hoort men dat de exploitatie van een badhuis niet rendabel is. Mede gelet op de bouwvoorschriften voor de woningbouw waarin een badvoorziening moet zijn opgenomen, besluit men uiteindelijk om het badhuis uit het ontwerp te schrappen.
Een andere optie
Burgemeester Smeets spreekt op 3 januari 1956 in aanwezigheid van beide besturen de wens uit dat elke vereniging voor zichzelf een eigen gebouw moet stichten. Maar de beide kruisverenigingen vrezen voor een exploitatietekort. “Geld speelt geen rol, als het wijkgebouw er maar komt”, moet de burgemeester gezegd hebben, aldus de notulen van het Wit-Gele Kruis. Maar al tijdens de vergadering komt hij tot andere gedachten. Er moet een gebouw komen dat door beiden geëxploiteerd gaat worden. Het Witte Kruis heeft er weliswaar wat moeite mee, maar gunt de andere partij uiteindelijk de eer om het gebouw te stichten. Zij zijn het toch geweest die het initiatief hebben genomen en daar is nog het (katholieke) Leenaersfonds. Men blijft opzien tegen de hoge kosten van een nieuw gebouw en als de pastorie van de Nederlands Hervormde kerk aan de Overtoom leeg komt, laat men daar zijn oog op vallen. Het aankoopbedrag van 14.000 gulden is weliswaar niet zo hoog, maar het gebouw is zeker niet geschikt om er zo maar in te trekken. De verbouwing zal veel meer kosten, zo’n 60.000 gulden is de raming. En bovendien blijkt dat het de eerste 3 jaar niet ter beschikking zal komen. Deze mogelijkheid laat men dan ook al snel weer vallen.
Noodziekenhuis
Op zoek naar exploitatiemogelijkheden wordt van alles bedacht om het kruisgebouw rendabel te maken. Zo is er het idee om van de eerste verdieping van het kruisgebouw een noodziekenhuis te maken. Ook samenwerking met het Rode Kruis en de EHBO komen als opties uit de hoge hoed. De geestelijk adviseur van het Wit-Gele Kruis geeft in een vergadering nog eens zijn standpunt weer, dat de katholieken alles in eigen hand moeten houden en beslist niet moeten samenwerken met ‘die anderen’. De voorzitter reageert zeer geagiteerd en zegt dat degenen, die dàt willen ook maar voor geld moeten zorgen. De burgemeester juicht de samenwerking nu toe, maar het bestuur van het Witte Kruis heeft een andere mening. Voorzitter Joosse van het Witte Kruis vindt dat de stichting van een kruisgebouw een gemeentelijke activiteit moet zijn. Vervolgens zou het beheer in particuliere handen moeten komen. Hij pleit voor een beheerscommissie onder voorzitterschap van de burgemeester. Hij ziet het gebouw als een gezondheidscentrum voor Castricum, dat ook voor andere doelen dan alleen het kruiswerk gebruikt zou kunnen worden.
Op 30 januari 1956 vindt nog eens een bespreking met alle partijen plaats op het gemeentehuis. Aan de orde is de herziene begroting. De burgemeester zegt dat de gemeente garant zal staan voor de rente van de geldlening. Het bestuur van het Witte Kruis weigert om haar handtekening te zetten. “Dat is het werk voor de stichting.” – “Maar er is nog geen stichting , die komt pas na bouw”, zegt voorzitter Mul. In de vergadering van 4 juli 1956 besluit men uiteindelijk om nieuwe tekeningen te laten maken. Het nieuwe gebouw zal geen badhuis krijgen en ook geen zusterkamer, waaraan volgens de besturen geen behoefte bestaat. Op 20 september 1956 blijkt dat men nog steeds geen overeenstemming heeft bereikt over wie de opdrachtgever gaat worden. Moet het nu het Wit-Gele Kruis worden of de gemeente? De geestelijk adviseur doet ook nog een duit in het zakje. Hij heeft er een contributieverhoging voor over om alles in katholieke handen te houden. Maar hij vindt geen enkele bijval en zijn idee wordt eensluidend afgewezen. Het Wit-Gele Kruis gaat verder met de ontwikkeling van de plannen en uiteindelijk kan Mul op 15 november 1958 meedelen dat de aanbesteding kan beginnen. Er is nog een laatste premie binnengehaald voor de 2 woningen die op de eerste verdieping zijn gepland. Met de gemeente is een erfpachtcontract afgesloten dat afloopt op 31 december 2008. Het gemeubileerde gebouw wordt in een stichting ondergebracht. Het Witte Kruis weigert nu met dezelfde argumenten de exploitatiebegroting te ondertekenen. In die vergadering zijn twaalf leden van het Witte Kruis, drie van het Wit-Gele Kruis en twee doktoren aanwezig. Hel zijn dokter A.H. van der Werff en dokter H. Wieringa. De laatste doet nog eens een beroep op eensgezindheid. Bij al deze halsstarrigheid wijst de burgemeester op de afspraken die op 23 oktober 1956 zijn gemaakt, waarin men akkoord is gegaan met de constructie om het Wit-Gele Kruis de eer van het bouwen te laten. Ten langen leste komt het er dan toch van en vindt op 16 december 1958 de aanbesteding voor de bouw van het wijkgebouw met 2 bovenwoningen plaats. In De Rustende Jager zijn de Castricumse aannemers uitgenodigd. De laagste inschrijver blijkt Jan Res te zijn, die voor 83.250 gulden het gebouw mag realiseren.
Het Leenaershuis, in 1959 in gebruik genomen door de gezamenlijke kruisverenigingen. Aanvankelijk zou er nog een vleugel mer een badhuis aangebouwd worden, hetgeen uiteindelijk niet meer nodig was.
De opening
De eerste steenlegging is op dinsdag 24 maart 1959. De tekst op de door burgemeester Smeets gelegde steen is: “Eerste steenlegging Dr. Leenaershuis 24 maart 1959”. Besloten wordt om het meubilair via boekhandel C. Stuifbergen aan te schaffen.
Jaarboek 17, pagina 35
Van Amsterdam wordt tot ceremoniemeester bij de opening benoemd. Volgens katholiek gebruik zal het gebouw ingewijd worden, waartoe in verband met de vele niet-katholieken een korte inleiding over de betekenis daarvan gegeven zal worden. Mevrouw E.S Veenstra-Pieterse betrekt de conciërgewoning, hetgeen geestelijk adviseur kapelaan J.J. Tuyp tegen de borst stuit, omdat zij van het Witte Kruis is. Zuster Van Beers krijgt de andere woning toegewezen. Onenigheid over het beheer is er nog steeds als de grote dag daar is. Op 14 oktober 1959 onthult mevrouw Leenaers de plaquette met de afbeelding van haar echtgenoot, naar wie het kruisgebouw is genoemd. In de toespraken wordt dank gebracht aan de gemeente Castricum, het Leenaersfonds, de Hoogovens en de stichting Volksherstel voor de financiële steunverlening. Tot de sprekers behoren onder andere pastoor Minnebo en G.H. Hemmer als directeur van de Raiffeisenbank. Het zevenjarig dochtertje van vicevoorzitter Mul krijgt de eer om aan mevrouw Leenaers de bloemen te overhandigen. Haar zoon G. Leenaers spreekt een dankwoord uit voor de eer die aan zijn vader is bewezen.
De stichting
Na de opening onderhandelt men eind 1959 verder over het beheer van het gebouw. De door de gemeente opgestelde concept statuten vinden geen genade in de ogen van het Witte Kruis. Men vindt dat de gemeente te veel macht houdt ten koste van het particulier initiatief. Eindelijk wordt op 12 februari 1960 de stichtingsvergadering gehouden. Meubilair en magazijn moeten in beheer van de stichting komen, vindt men “ter voorkoming van eeuwige twistappel”, aldus de notulen. In 1966 komt het Witte Kruis met het initiatief voor een tweede wijkgebouw, dat in Molendijk zou moeten komen. Het Witte Kruis heeft ondertussen een naamswijziging gekregen, sinds 1 januari 1966 is het gewijzigd in het ‘Groene Kruis’. Men heeft al een bouwfonds ingesteld. Daarover wil de gemeente opheldering hebben, waarop het bestuur antwoordt dat het fonds wordt gevoed met ontvangsten uit de Emmabloemcollecte. “Dat is een activiteit van het Groene Kruis” geeft het bestuur aan. Fijntjes wordt nog even opgemerkt: “Waarvoor wij geen extra subsidie hoeven te vragen, zoals destijds wel aan het Wit-Gele Kruis is verstrekt.” Dit plan is nooit uitgevoerd. Wel wordt in 1970 in Molendijk een dependance in gebruik genomen en toen dat niet meer nodig was, een dependance als zuigelingen- en kleuterconsultatiebureau in Geesterhage.
Het personeel
In de geschiedenis van de kruisverenigingen zou op de eerste plaats het werk van het personeel genoemd moeten worden. Zij zijn het toch die het gezicht van het kruiswerk over tientallen jaren hebben bepaald. Maar behalve wat administratieve gegevens en wat losse aantekeningen komt het verhaal van de zuster niet uit het archief te voorschijn. Het is ondoenlijk om een opsomming te geven van de vele honderden vrouwen, die in dienst van de beide kruisverenigingen zijn geweest. Gelukkig is een oud geïllustreerd weekblad ‘De Katholieke Illustratie’ zo vriendelijk geweest om in 1952 een artikel over het wijkwerk in Castricum te plaatsen onder de titel: “Wat de zusters doen”.
Een sfeertekening
Als sfeertekening volgen daaruit enige episoden:
“We hebben zo’n dorp uitgezocht, een aardig, riant dorp: Castricum, achter de duinen, en we zijn op stap gegaan met de twee zusters van het Wit-Gele Kruis, die daar hun werk doen. Ik moet u zeggen , dat mijn sympathie voor de bromfiets aanmerkelijk is gestegen, want de zusters kunnen nu de energie, die ze anders verbruikten om hun district rond te fietsen gebruiken voor hun eigenlijke werk. Wat dat werk is? Vraag liever wat ze niet doen. Ze gaan er op uit om zieken te verplegen, zoals mevrouw Voskuyl, die lange tijd bedlegerig is. Het was een lang lijstje dat de zuster nog moest afwerken, maar toen ze eenmaal binnen was, had ze opeens geen haast. Rustig, gemoedelijk deed ze haar werk, maar het ging allemaal zo doelmatig, zo zeker, dat je je afvroeg of er wel kunst aan was. Klaar? Dan naar het volgende adres, een boerderij. Even aanrijden daar waar een t.b.c.-patiënt in een ligtent kuurt, voor de controle.
Nog een foto, die bij het artikel in de Katholieke illustratie in 1952 was geplaatst. Dokter de Jongh en zuster Bosdriesz ontmoeten elkaar onderweg.
Onderweg naar de volgende boerderij ontmoet ze op een binnenweggetje de dokter. Bromfiets en auto stoppen; de dokter krijgt verslag van haar bevindingen en zij nieuwe instructies; een gewijzigde behandeling van een patiënt. Dag zuster , dag dokter. Het is mooi weer vandaag en voor de boerderij wordt de zuster al begroet door de vrouw des huizes met haar kroost. Johan komt een handje geven. maar haar volle aandacht gaat uit naar de jongste spruit, die ze kent vanaf zijn eerste levensuur. In Castricum is nog geen centrum voor kraamzorg en de zuster van de wijk is tevens kraamverpleegster. Ze heeft dat boerenzoontje ‘zelf gehaald’ . Na de controle het advies, kom maar naar het consultatiebureau voor zuigelingen. Daar zal de zuster ook weer moeten zijn om de districtskinderarts te assisteren. En kom dan ook maar eens met de groteren naar het kleuterbureau. Daar is de zuster ook alweer bij. Voor de verandering eens wat ander werk, we gaan op bezoek bij een paar oudjes; bejaardenzorg heet dat. Opa Hourik, gepensioneerd veldwachter, oud 93 jaar en zijn 87-jarige echtgenote zijn ruim 65 jaar getrouwd en ze zitten nog altijd in hun eigen kleine gedoetje. Als we binnen komen, is oma bezig met piepers jassen en opa kijkt belangstellend toe. We maken een plaatje en als de fotograaf aan 0ma vraagt om naar opa te kijken, interrumpeert de oude baas: “Dat hoefden ze 65 jaar geleden ook niet te zeggen.” Alles is in orde en we gaan maar weer. We draaien nog een paar ziekenbezoekjes af en bewonderen nog ettelijke wolken van baby’s.
Ondertussen filosoferen we hoe vrij kort geleden, zo’n veertig jaren, toen deze gezondheidszorg nog niet bestond, één op de vier baby’s voor het eerste levensjaar stierf. Dat komt door die ‘brommende’ wijkzusters. die het klaarspelen al of niet eigenwijze moeders te leren wat je wel en niet moet doen. Dan brengt de zuster
Jaarboek 17, pagina 36
Zuster Bosdriesz, zij wordt beschreven in het artikel in de katholieke illustratie van 1952. Deze foto komt ook bij dat artikel voor. Zij is zojuist met haar Solex op de boerderij van de familie Twisk-Wassenaar aan de Heereweg gearriveerd.
een bezoekje waar we niet hij horen. Haar zorg strekt zich namelijk ook uit tot de aanstaande moeders en eerlijk gezegd zo’n controle bezoek voor de prenatale zorg is niet iets waar je over moet schrijven in een illustratie. We snappen niet hoe de zuster het voor elkaar speelt om van de morgen tot de avond te jakkeren. En van haar antwoord dat het ‘gewoonte’ is, worden we ook niet veel wijzer. Er is trouwens sprake van dat er nog een derde wijkzuster voor het Wit-Gele Kruis komt, als er gemeente subsidie komt. Voor de verandering naar het gemeentehuis. waar drie gewichtige mannen een onderhoud hebben met een wijkzuster. Het zijn burgemeester Smeets van Castricum, burgemeester Sutman Meijer van Heerhugowaard en tevens secretaris van het Wit-Gele Kruis in Noordholland en dokter De Jongh, die we straks al op een binnenweggetje aantroffen met één van de wijkzusters. Burgemeester Smeets wil wel, maar ja er is zoveel …
We bezoeken ook nog een verlamde vrouw die al sinds jaren in een bedstee ligt. De zuster moet er voor zorgen dat het arme mensje niet doorligt, het niet te koud en niet te warm heeft en voldoende gevoed wordt. Wat de zuster zelf niet kan, moet zij aan de huisgenoten leren. Aan hel einde van de dag maken we de balans op: prenatale zorg, kraamverpleging, zuigelingen- en kleuterzorg, ziekenverpleging, gebrekkigen- en bejaardenzorg, t.b.c.-bestrijding en controle. Is er nog meer, zuster? Ja, ’s zomers moet de hygiëne op het kampeerterrein gecontroleerd worden. De zusters vinden dat alles ‘niet zoveel werk’ en ‘het is zo gebeurd’, maar als je dat zo’n dertig – veertig keer achter elkaar doet, is het avond voordat er een uurtje rust overschiet. De avond is al aan het vallen, als we Castricum verlaten. Onderweg zien we nog hoe zuster Bosdriesz ergens voor een bezoekje aan de bel staat. Buiten het dorp loopt zuster Landman alweer met haar trouwe brommer een erf op waar onder een hemel van drogend wasgoed kinderen en een hond dartelen. Twee zusters in Castricum, zo zijn er duizenden in het land.”
Personeelsschaarste
Regelmatig is er gebrek aan wijkzusters en de kruisverenigingen verzinnen van alles om personeel naar Castricum te halen. Mogelijk kan het te maken hebben met de slechte beloning. De pensioenvoorziening van zuster Boelrijk is niet best geregeld. Als zij in 1946 met pensioen gaat, wordt zij afgescheept met een wandlampje en een pensioen van 750 gulden per jaar. Dit leidt nog jaren later op 14 november 1950 tot een rel tussen de rooms-katholieke raadsfractie en het bestuur van het Wit-Gele Kruis. De raadsfractie heeft heftige kritiek op haar lage pensioen. Het bestuur ontkent heftig, maar haalt ter vergadering bakzeil. Ter plekke wordt haar pensioen met 400 gulden verhoogd. In 1962 worden getrouwde vrouwen opgeroepen om gezinsverzorgster te worden. Meisjes worden aangespoord om ‘een echt vrouwelijk beroep’ in de gezinsverzorging te kiezen. In een advertentie van 1975 wordt de ligging van ons dorp aangeprezen als lokmiddel voor de kandidaten: “In het mooie Castricum, gelegen aan de voet van het natuur- en recreatiegebied Het Noordhollands duinreservaat mer de prachtige bossen, duinen en het mooie strand heeft het Groene Kruis voor u vacant de functie van wijkverpleegkundige.” Ook de huisvesting wordt in deze advertentie aangeprezen: “De woningdienst van de gemeente Castricum stelt op korte termijn een passende en zelfstandige woonruimte in het vooruitzicht.” Of dat laatste waar is, is niet duidelijk. Maar het huisvestingsprobleem speelt al langer een rol. Om deze reden trekken dan ook regelmatig zusters naar elders. Wanhopig wendt het bestuur van het Groene Kruis in 1967 zich tot de gemeente met het verzoek om een dreigend vertrek van een gezinsverzorgster te voorkomen. Het gemeentebestuur belooft haar ‘binnen niet al te lange tijd’ zelfstandige woonruimte te verschaffen. Men voegt er nog aan toe: “Eventueel over een half jaar”. Maar vier jaar later blijkt de zuster zich nog steeds te moeten behelpen met ‘op kamers’ wonen in Castricum en inwonen bij haar moeder in Amsterdam. Als zij haar ontslag aanbiedt, heeft men een onderhoud op het gemeentehuis en trekt de gezinsverzorgster met nieuwe beloften haar ontslag in. Maar een jaar later is er nog niets veranderd. En andermaal schrijft de vereniging naar de gemeente. Het antwoord is op 23 juni 1972 eindelijk positief: zij krijgt een woning aangeboden, die zij in het najaar kan betrekken.
Zuster Weel op haar afscheid van de kruisvereniging rechts dhr. J. Joosse. Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
De ontzuiling
Vele tientallen jaren hebben de twee kruisverenigingen naast elkaar en samen gewerkt. Men begint langzaam in te zien dat het een inefficiënte wijze van werken is. Het komt voor dat twee zusters tegelijkertijd een flatgebouw betreden en dat vervolgens ieder haar eigen patiënt bezoekt. Via een lange weg van discussies komt men uiteindelijk tot de conclusie dat men tot fusie moet over gaan. Men heeft ook weinig keus, want het voortbestaan van kleine kruisverenigingen wordt door aangescherpte regelgeving en subsidiëring vrijwel onmogelijk gemaakt. Op 1 januari 1978 komt de onvermijdelijke fusie tussen het Groene Kruis en het Wit-Gele Kruis tot stand. De naam wordt gewijzigd in ‘Kruisvereniging Castricum’. Het personeel treedt op die datum in dienst van de Stichting Samenwerkende Kruisverenigingen in de IJmond te IJmuiden. Daarmee wordt een nieuwe weg ingeslagen, waarmee tegelijkertijd een periode wordt afgesloten. Een periode van twee kruisverenigingen waarin veel mensen, personeel en bestuursleden hun beste krachten aan de gezondheid van ons dorp hebben gegeven.
F. Baars
Bronnen:
Archief van het Witte Kruis
Archief van het Wit-Gele Kruis
Verschenen jaarboekartikelen over hulpverleners en zorginstellingen:
Gezondheidszorg in Castricum in de periode 1880 tot 1950
In een voorgaand artikel is getracht een beeld te schetsen van de gezondheidszorg in Castricum met als leidraad de soms schaarse gegevens over chirurgijns en heelmeesters, die in de loop der jaren achtereenvolgens in Castricum werkzaam zijn geweest. Als laatste in de reeks werd besproken Anthonius Reijnders, die in 1881 in Castricum kwam te overlijden. In het navolgende zullen behalve de personen, die een belangrijke rol hebben gespeeld, ook de ontwikkelingen worden geschetst, die aan de geleidelijke verbetering van de gezondheidszorg van de Castricummer, hebben bijgedragen.
De arts Pieter Stolp, gefotografeerd in 1901 tijdens een wandeling in het duingebied.
Pieter Stolp, 1881-1905
De Castricumse heelmeester Anthonius Reijnders werd wegens een slechte gezondheid, nog vóór zijn overlijden, in februari 1881 opgevolgd door Pieter Stolp. Stolp was de eerste universitair opgeleide arts, die zich in Castricum vestigde. Hij studeerde in Amsterdam, waar hij op 26 mei 1880 het artsexamen aflegde. Geboren in juni 1855 op Texel was hij dus bij zijn komst naar Castricum 25 jaar. Zijn beroep had hij van niemand vreemd, want zijn uit de Zaanstreek afkomstige vader, Pieter Stolp senior, was plattelandsheelmeester en vroedmeester, eerst op Texel en later te Akersloot. Opmerkelijk is, dat deze Pieter Stolp senior voorkomt op een lijst van in 1840 door de Provinciale Commissie te Haarlem geëxamineerden, op welke lijst we ook de naam van Anthonius Reijnders aantreffen. Het is mogelijk, dat Stolp senior en Reijnders elkaar kenden en dat contact tussen beiden aan de komst van Stolp jr. naar Castricum ten grondslag heeft gelegen.
Zorgvlied moet omstreeks 1794 gebouwd zijn. Volgens een vermelding van een der laatste bewoners zou dit jaartal in een ‘eerste steen’ hebben gestaan. Het gehele bezit bestond uit het herenhuis met een erf, een moestuin, een boomgaard en een stuk bos achter het huis, zich uitstrekkende tot aan de Ciebeek, en vervolgens nog een grote tuin aan de overkant van de weg. De eigenaar was destijds mr. Joachim Nuhout van der Veen, schout van Castricum en Bakkum. In 1816 wordt Cornelis Oldenburg uit Bergen eigenaar. In 1817 is Dirk Wijnands, rentenier, hier woonachtig.Daarna nog een achttal. In 1906 wordt dokter Yeb Schoonhoff eigenaar en noemt het Hermana State. Schoonhof is een fries. Dan wordt in 1926 het land opgesplitst en bewoont H. Heideman het pand. Dan even een burgemeester en een Ortskommandant en in 1946 Notaris H.A.A.M van Cranenburgh. In 1965 is het dubbelwandig houten huis gesloopt. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Pieter Stolp gaat in Castricum aanvankelijk inwonen bij de bejaarde weduwnaar en rentenier Pieter Kreur in het herenhuis Zorgvlied (het latere Hermana State), dat gelegen was aan de Dorpsstraat op de plaats thans direct ten oosten van dansschool Griffioen.
Corso theater; schoenenzaak; Luut Griffioendansschool; toenmalig pand van winkel Noord Hollands Landschap, Dorpsstraat 70-72 in Castricum rond 1984.
In 1964 is het herenhuis gesloopt. In februari 1883 koopt Stolp Zorgvlied van Kreur voor 3.000 guden. Op 30 augustus van hetzelfde jaar trouwt Stolp in Egmond aan Zee met Christina Johanna Planteijdt, die in 1884 in Castricum wordt ingeschreven. Na de dood van Kreur in 1884 laat Stolp Zorgvlied renoveren. Stolp is nog maar nauwelijks in Castricum gevestigd, of hij stelt in april 1882 een soort ultimatum aan de gemeenteraad: “Dat hij uit hoofde de grootte en uitgestrektheid der ge111eente moeilijk in staat is om zowel de genees- als de verloskundige praktijk beiden goed te behartigen, dat hij daarom de belooning van de verlossing binnen een niet te lang tijdsverloop zoo zal stellen, dat verreweg het grootste gedeelte der ingezetenen niet of slechts onder de grootste bezwaren zijn hulp zal kunnen inroepen en dat hij met het oog op deze omstandigheden het zijn plicht acht de raad te wijzen op de moeilijkheid welke hieruit voor de ingezetenen zal voortvloeien. Redenen, waarom hij met de meeste bescheidenheid de vrijheid neemt de Raad te verzoeken om te willen besluiten tot het aanstellen van eene vroedvrouw.” Het rekwest heeft succes, want nog in hetzelfde jaar vraagt de burgemeester advies aan de Geneeskundig Adjunct Inspecteur voor Noord-Holland, Teixeira de Mattos, over de aanstelling van een vroedvrouw. De inspecteur antwoordt positief. Eén en ander leidt eind 1882 inderdaad tot aanstelling van een vroedvrouw, overigens in samenwerking met de gemeente Limmen. Op deze eerste officiële Castricumse vroedvrouw, Elisabeth Slot, komen we nog terug. Hoewel er zich in de periode Stolp in Castricum geen uitzonderlijke sterfte voordoet en er zelfs een trend is waar te nemen tot afname van de gemiddelde sterfte werd Stolp niettemin, evenals zijn voorgangers, geconfronteerd met veel besmettelijke ziekten. Op 5 januari 1883 schrijft de burgemeester van Castricum aan de Adjunct Inspecteur van het Geneeskundig Staatstoezicht te Amsterdam over een tyfusgeval te Castricum met dodelijke afloop. “De geneesheer alhier heeft gemeend. ter voorkoming van besmetting de voorwerpen door de lijderes gedurende hare ziekte gebruikt te vernietigen. De vernietiging vond plaats door verbranding op 2 januari 1883.”
Dreigende cholera
In de raadsvergadering van 8 augustus 1883 komen maatregelen tegen cholera aan de orde naar aanleiding van een missive van Gedeputeerde Staten over cholera in Egypte. De voorzitter van de raad heeft dokter Stolp geraadpleegd over te nemen maatregelen. Deze heeft in overweging gegeven desinfectantia aan te schaffen, waaronder 1 vat carbolzuur en 1 vat ijzervitriool. Voorts adviseert Stolp om buiten de kom der gemeente een huisje of loods te plaatsen voor verpleging van eventuele patiënten. Tegen aanschaf van de chemicaliën maakt de raad geen bezwaar, maar wel tegen de loods, waarvan men de noodzaak niet inziet, met als argumentatie, dat zich bij vorige cholera-epidemieën vrijwel geen gevallen in Castricum hadden voorgedaan. In de raadsvergadering van 12 september 1883 deelt de voorzitter mee, dat de chemicaliën nog niet zijn gekocht, i.v.m. met de “gunstige cholera-berichten”‘. Uit een brief, die burgemeester Mooij op 12 oktober 1885 schrijft aan de geneeskundig inspecteur, blijkt dat een cholera-epidemie inderdaad is uitgebleven en dat zich in 1884 in Castricum maar één aan cholera toegeschreven ziektegeval heeft voorgedaan.
Mazelen
Viel het met de cholera dus mee, eind 1883 meldt burgemeester Mooij aan de geneeskundig inspecteur het heersen van mazelen in Castricum en omringende gemeenten. Hij vraagt om de ziekte ‘epidemisch’ te verklaren, wellicht in verband met financiële steun, wat overigens niet gebeurt. Hoewel Stolp niet met name wordt genoemd, mogen we aannemen, dat hij bij de besluitvorming was betrokken. Ook in 1887 wordt de gemeente geconfronteerd met een epidemie van mazelen. Er worden maatregelen genomen om de kinderen weg te houden van school, maar opnieuw weigert de geneeskundig inspecteur de ziekte ‘epidemisch’ te verklaren, omdat er nog geen sterfgeval is. Op 14 januari schrijft de burgemeester terug, dat er in 34 huisgezinnen mazelen heerst, dat 1 kind is gestorven en dat 1 kind stervende is. Het jaar 1887 toont inderdaad een relatief hoge sterfte en de discussie om de ziekte al of niet ‘epidemisch’ te verklaren doet wat bizar aan. Met regelmaat blijven zich in de volgende jaren gevallen van besmettelijke ziekten voordoen, die trouw door de burgemeester worden aangemeld.
Jaarboek 17, pagina 17
Weer cholera-dreiging
In 1892 heerst opnieuw angst voor de cholera en komen in de raadsvergadering van 21 september maatregelen aan de orde, voorgesteld door dokter Stolp. Besloten wordt om de vermoedelijk schadelijke mest- en vuilnishopen te doen om mimen”. Verder zullen de “reinheidstoestanden” gecontroleerd worden, door de gemeenteveldwachter en een assistent. Bovendien wordt aan Stolp gevraagd de nodige ontsmettingsmiddelen in te slaan, te bekostigen door de gemeente. In de volgende vergadering van 28 september 1892 wordt het resultaat van de verschillende maatregelen gemeld. De veldwachter en zijn medewerker hebben de toestand van sloten en putten geïnspecteerd en waar nodig tot reiniging aangespoord. Door Stolp zijn onder andere 25 fusten creoline aangekocht, een stof met een antiseptische werking, die werd vermengd met zeep tot een relatief goedkoop ontsmettingsmiddel (lysol). Reiniging van de woningen werd door de gemeente niet nodig geacht. Ook nu komt het echter in Castricum niet tot een epidemie van cholera.
Gewaardeerd arts Pieter Stolp was lidmaat van de Remonstrantse Kerk, maar werd niettemin in het overwegend katholieke Castricum zeer gewaardeerd. Dat blijkt onder meer uit het onderschrift bij een foto, die dokter Stolp toont op een wandeling door de duinen in 190 1 en die voorkomt in het boekje ‘Oude Ansichten van Castricum ‘: ” Midden in de duinen, op weg naar zee, treffen we dr. Stolp op z’n dagelijkse wandeling. Deze arts was rond de eeuwwisseling niet alleen een zeer bekende, maar ook een zeer beminde en gerespecteerde figuur in onze streek. Dr. Stolp had een uitgestrekte praktijk, want niet alleen Castricum, ook Limmen en Egmond werden door hem verzorgd. En dan te bedenken dat hij dit alles lopend afwerkte, hoewel, ook de koets zal er toch wel eens aan te pas gekomen zijn” .
Net 50 jaar geworden schrijft Pieter Stolp een korte brief aan het gemeentebestuur, waarin hij per 1 augustus 1905 ontslag vraagt en verzoekt om in zijn plaats te benoemen de arts J. Rentmeester. Het ontslag wordt verleend en per 1 augustus verkoopt Stolp Zorgvlied voor 6.000 gulden aan Rentmeester, die er al een maand eerder vanuit Utrecht was komen wonen om met de praktijk vertrouwd te raken. Kort daarop vertrekken Pieter Stolp en zijn echtgenote – het echtpaar had geen kinderen – naar Haarlem. Pieter Stolp is, volgens de beschikbare gegevens, in zijn Haarlemse periode niet meer als arts werkzaam geweest. Op lijsten van geneeskundigen, werkzaam in Noord-Holland, wordt zijn naam na 1905 niet meer vermeld. Kennelijk heeft hij het bereiken van de leeftijd van 50 jaar aangegrepen om een punt achter zijn medische carrière te zetten. Hij kon dit doen, omdat hij niet onbemiddeld was. Hij lijkt in Haarlem, aan de Kleverparkweg, vrij teruggetrokken te hebben geleefd, want zijn overlijden als “rustend geneesheer” in 1928, op 73 jarige leeftijd, wordt slechts sober aangekondigd: een “Eenmalige en algemeene kennisgeving” in het Noord-hollands Dagblad van 9 augustus 1928.
De eerste erkende Castricumse vroedvrouwen
Volgens het Provinciaal Blad van Noord-Holland was in gemeenten als Bergen, Uitgeest, Egmond aan Zee en Schoorl al rond 1820 een door de gemeente benoemde vroedvrouw werkzaam. In vergelijking hiermee heeft de vroedvrouw in Castricum laat haar intrede gedaan en lijkt er van de kant van het gemeentebestuur steeds weerstand tegen een benoeming te hebben bestaan, wat waarschijnlijk te maken had met de financiële consequenties. Reeds in 1827 werd door de Staatsraad Gouverneur van Noord-Holland, Van Tets van Goudriaan, het aanstellen van een vroedvrouw in Castricum, in een schrijven aan de burgemeester, gesuggereerd: “Daar het bestaan van vroedvrouwen in de gemeenten ten platten lande, als zeer nuttig en heilzaam moet worden geacht, en er in Uwe gemeente geene bestaat, vermeen ik UEd in consideratie te geven, of niet tot de aanstelling van een vroedvrouw in Uwe gemeente zoude behooren te worden overgegaan.”
Een antwoord op deze brief is niet gevonden, maar de gemeente is er kennelijk niet op ingegaan, want de aanstelling van een vroedvrouw laat nog lang op zich wachten.
Als in de loop van 1880 de gezondheid van de in Castricum werkzame plattelandsheelmeester Anthonie Reijnders sterk achteruitgaat en zijn praktijk moet worden waargenomen, komt in een vergadering van de gemeenteraad het voorstel aan de orde om een vroedvrouw aan te stellen. De zieke Reijnders heeft met dit voorstel zijn ” ingenomenheid” betuigd. De raad stemt echter tegen. Een argument: “Vroeger, toen er geen dokter in Castricum was (gedoeld wordt op een periode voor 1828), was er ook geen noodzaak voor een vroedvrouw.” De opvolger van Reijnders in 1882, de arts Pieter Stolp, is nog maar nauwelijks in Castricum gevestigd of hij forceert min of meer de benoeming van een vroedvrouw, zoals we hiervoor hebben gezien.
Voor Castricum blijkt het al of niet benoemen van een vroed-
Jaarboek 17, pagina 18
vrouw toch vooral een financiële kwestie en daarom komt, in overleg met de geneeskundig inspecteur van Noord-Holland, pas een regeling uit de bus, als een kostendeling kan worden bereikt door samenwerking met de gemeente Limmen.
Elisabeth Kieft-Slot (met koffiepot) en familieleden voor het huis aan de Rijksweg te Limmen.
Elisabeth Kieft-Slot, 1882-1910
Na een wervingsprocedure wordt in oktober 1882, na goedkeuring door de Castricumse gemeenteraad, aangesteld als vroedvrouw in Castricum en Limmen: “Elisabeth Slot oud 28 jaren. ongehuwd, wonende te Hoorn, op eene Jaarswedde van driehonderd gulden, met bovendien vrije woning ter hare standplaats te Limmen, waar zij zich met der woon zal moeten vestigen en voorts, onder bepaling. dat de helft der jaarwedde en kosten van vrije woning door deze gemeente gedragen en betaald zullen worden.” Elisabeth Slot, die haar diploma behaalde op 19 juli 1882 in Rotterdam, kan dus worden gezien als eerste van een reeks erkende Castricumse vroedvrouwen.
In de eerste jaren van haar werkzaamheden leert Elisabeth haar toekomstige echtgenoot Christiaan Kieft, bollenkweker te Limmen, kennen, waarmee ze op 8 september 1886 in het huwelijk treedt. Het echtpaar gaat wonen Rijksweg 54 te Limmen, een huis dat kortgeleden is gesloopt. Elisabeth Kieft-Slot blijft meer dan 25 jaar als vroedvrouw in Castricum en Limmen werkzaam en wij mogen dus aannemen, dat zij een aanzienlijk aantal Castricummers en Limmenaren op de wereld heeft geholpen. Om bij dag en nacht de verlossingen te kunnen verrichten, verplaatste zij zich meestal met paard en wagen. Een opvallend aspect in haar loopbaan is, dat zij, hoewel behorend tot de kleine protestantse gemeenschap in Limmen (Christiaan Kieft was kerkvoogd van de hervormde kerk aldaar), in de overwegend katholieke dorpen werd geaccepteerd en gewaardeerd.
Ontslag-affaire
Niettemin wordt Elisabeth betrokken in een vervelende ontslag-affaire, zoals blijkt uit een brief gedateerd 23 september 1905, aan Burgemeester en Wethouders (B&W) Castricum. “Weledelachtbare Heeren! Naar aanleiding van geruchten, als zou de Raad der gemeente Castricum er over denken mij met 1 januari 1906 als vroedvrouw te ontslaan, neem ik de vrijheid mij tot U te richten, met het beleefd verzoek, mij althans voor het komende jaar 1906 in mijne betrekking te handhaven. Afgezien van de overweging in hoeverre zulk een ontslag in overeenstemming is met het besluit voltrokken, welke ik destijds ben benoemd, meen ik op grond van een 23 jarige nauwgezette plichtsbetrachting, gegrond bezwaren te mogen hebben tegen een omslag, op zulk een kort termijn. Wel is waar hebben zich door de vestiging van twee Doktoren, de toestanden ter plaatse van de verloskundige hulp in Uwe gemeente gewijzigd. Het is mij echter bekend dat Dr. Rentmeester geen verloskundige praktijk zal uitoefenen. terwijl mede ondersteld mag worden dat Dr. Schoonhoff evenwel de tarieven voor verloskunde hulp in Medische kringen gebruikelijk handhaven zal, en zoo de toestand wel gewijzigt, toch meen ik niet in die mate dat althans niet voor één jaar, een afwachtende houding zou kunnen worden aangenomen.”
De zaak heeft kennelijk te maken met het feit, dat zich in 1905 twee artsen in Castricum vestigen: Jacobus Rentmeester, die door Pieter Stolp als zijn opvolger wordt geïntroduceerd en Yeb Schoonhoff, die zich “vrij” vestigt. Dat Schoonhoff zijn oog heeft laten vallen op de verloskundige praktijk blijkt uit een korte brief van 26 september 1905 aan de Castricumse gemeenteraad, waarin hij “met verschuldigde eerbied te kennen geeft, dat hij voor eventuele benoeming van geneesheer der verloskundige praktijk te Castricum gaarne in aanmerking wenscht te komen”.
De kwestie van een mogelijk ontslag van Elisabeth Kieft-Slot loopt hoog op, gezien een rekwest van de Bond van Vrouwelijke Verloskundigen in Nederland aan de gemeenteraad van Castricum, gedateerd 28 oktober 1905. Het rekwest is opgesteld door twee vrouwelijke bestuursleden van de bond, die met verschuldigde eerbied te kennen geven: “Dat het geven van liet ontslag aan de gemeentevroedvrouw E. Kieft-Slot is een onbillijke houding, die geen gegronde redenen tot grondslag heeft; dat door dit ontslag de Raad der Gemeente Castricum een onrechtvaardig besluit heeft genomen tegenover het grootste deel der bevolking dat prijs stelt op hulp van een vroedvrouw; dat door het verdwijnen der vroedvrouw uit Uw gemeente wordt in den hand gewerkt het uitoefenen van de verloskunde door onbevoegden; dat door het geven van het ontslag aan de vroedvrouw een grove onbillijkheid is begaan, omdat zij drie en twintig jaren steeds ten genoegen van den Raad en Gemeentenaren haar ambt heeft vervuld. Reden waarom adressanten U eerbiedig verzoeken bedoeld besluit te herroepen of aan de ontslagene een jaarlijkse toelage te verschaffen van minstens 75 gulden voor trouwe dienstvervulling. Adressanten zullen de vrijheid nemen de vraag en het antwoord te publiceren in verschillende bladen.”
Ondanks deze opmerkelijke vuist van de vakorganisatie, heeft de gemeente Castricum het ontslag doorgezet, gezien een brief van Elisabeth aan burgemeester en wethouders van Castricum, gedateerd 13 oktober 1906, dus vrijwel een jaar na het rekwest. Hieruit blijkt dat zij een onderhoud heeft gehad met de burgemeester van Castricum, over een nieuwe benoeming op de oude voorwaarden. Merkwaardigerwijs lijkt Schoonhoff, die aanvankelijk grote belangstelling voor de verloskundige praktijk toonde, aan het ‘eerherstel’ van Elisabeth te hebben bijgedragen. Hij verschijnt in de raadsvergadering van 18 september 1906 ten tonele en stelt, dat door het vertrek van zijn collega Rentmeester, de toestand weer zo is als ten tijde van dokter Stolp, met een te grote praktijk voor één arts en hij pleit voor aanstelling van een vroedvrouw.
Herbenoeming
In de raadsvergadering van 8 november 1906 komt de herbenoeming van Elisabeth aan de orde. Van een schadeloosstelling voor het jaar ”haar salaris niet genoten hebbende” wil de raad niets weten. Voorgesteld wordt dat Schoonhoff bij het aanstellen van een vroedvrouw in het salaris zal bijdragen. Als er in de raadsvergadering van 28 december 1906 opnieuw over de kwestie wordt gesproken, wordt gemeld dat Schoonhoff inderdaad bereid is in de salariskosten van een vroedvrouw bij te dragen (100 gulden gedurende 2 jaren), waarbij dan zijn gratis verloskundige hulp aan behoeftigen komt te vervallen en zal worden overgenomen door Elisabeth Kieft-Slot, die een nieuwe aanstelling krijgt.
Dit lijkt een gelukkig einde, maar de affaire heeft toch zijn sporen nagelaten, zoals men zou kunnen concluderen uit de notulen van de vergadering van de Castricumse gemeenteraad van 23 oktober 1907. In deze vergadering wordt door raadslid Duyn het 25-jarig jubileum van mejuffouw Slot als verloskundige gememoreerd. De voorzitter stelt een gratificatie uit de gemeentekas voor, maar hiervan wordt met 4 tegen 3 stemmen afgezien. Rancune blijkt ook uit een voorstel tot felicitatie, dat door de voorzitter wordt ontraden.
Jaarboek 17, pagina 19
Na haar herbenoeming oefent Elisabeth haar praktijk niet lang meer uit. In 1910 wordt ze ernstig ziek. Zij ondergaat een zware operatie in een ziekenhuis in Amsterdam en komt daar ook te overlijden. Het graf van deze vrouw, die ongetwijfeld veel heeft betekend voor de gezondheidszorg in Castricum, kan men nog aantreffen op het kerkhof van de hervormde kerk te Limmen.
Johanna Vahl, vroedvrouw in Castricum in de periode 1911 – 1931.
Johanna J. Vahl, 1911-1931
Johanna Jeanetta Vahl, geboren 7 oktober 1882 in Heiloo, behaalde haar diploma als vroedvrouw te Groningen op 17 december 1910 en werd benoemd tot gemeentevroedvrouw te Castricum met ingang van 16 mei 1911. Ze was de opvolgster van Elisabeth Kieft-Slot. Een vroedvrouw in gemeentedienst werd verondersteld armlastigen gratis of tegen een geringe vergoeding te helpen en daarvoor werd haar door de gemeente een salaris betaald, dat in het geval van Johanna Vahl aanvankelijk 200 gulden per jaar bedroeg. Daarnaast had een vroedvrouw inkomsten van haar particuliere praktijk, waarbij soms een aanzienlijke concurrentiestrijd bestond met de plaatselijke artsen, die ook de verloskundige praktijk beoefenden en een belangrijke, vaak beslissende, stem hadden in de wijze waarop een bevalling moest verlopen. Johanna Vahl is een dergelijke concurrentie waarschijnlijk lange tijd bespaard gebleven, omdat de Castricumse arts Schoonhoff zich van de verloskundige praktijk nogal afzijdig schijnt te hebben gehouden en juist had gepleit voor de aanstelling van een vroedvrouw. Er zijn overigens vrijwel geen gegevens over de omvang van de verloskundige praktijk als die van Johanna Vahl, met uitzondering van een mededeling in 1929, als het gemeentebestuur aan de inspecteur van de volksgezondheid meldt, dat door mejuffrouw J. J. Vahl in november in 10 gevallen verloskundige hulp werd geboden, wat over een heel jaar gerekend zou neerkomen op assistentie bij ruim 100 bevallingen.
In latere jaren ondervond Johanna Vahl waarschijnlijk wel concurrentie van een arts als Leenaers, die de verloskundige praktijk niet schuwde. Mevrouw Scholten-Kloes, die van 1937 tot 1969 als vroedvrouw in Castricum werkzaam is geweest, doet over de concurrentie door de artsen vrij bitter: “De dokter hoefde op de vraag of een bevalling door een vroedvrouw zou mogen worden verricht maar even de wenkbrauwen op te trekken en met het hoofd te schudden en hij had weer een klant van de vroedvrouw afgesnoept.” Volgens mevrouw Scholten-Kloes was het bestaan van een vroedvrouw in een kleine gemeente als Castricum dan ook zeker niet ruim. Circa 80 bevallingen per jaar, waarvoor per bevalling 15 gulden werd ontvangen, was normaal. Dat ook Johanna Vahl met krappe inkomsten kampte, kunnen we opmaken uit de brief, die zij gedateerd 3 september 1922 aan het gemeentebestuur van Castricum stuurt, met het verzoek om verhoging van haar jaarsalaris van 750 naar 1.000 gulden, omdat zij “door minder gunstige toestand in deze gemeente, voor een deel hare verloskundige hulp voor een laag tarief moet verrichten, of in sommige gevallen zelfs zonder betaling moet helpen degene die in andere jaren steeds behoorlijk betaalden”.
Ze merkt nog op, dat ook Heiloo en Heemskerk reeds 1.000 gulden per jaar aan de vroedvrouwen betalen. Nog dezelfde maand wordt de salarisverhoging door de toch over het algemeen zuinige Castricumse gemeenteraad goedgekeurd. Over een aantal bijzonderheden uit de loopbaan van de ongehuwd gebleven Johanna Vahl wordt bericht door Q. de Ruijter in zijn boek “Schippers van het Stel”. Hij uit zich zeer lovend en noemt Johanna Vahl door haar bekwaamheid en doortastendheid in de dorpsgemeenschap zeer gezien. Hij memoreert de slechte omstandigheden, waaronder zij haar werkzaamheden aanvankelijk moest verrichten, bij nacht en ontij op de fiets over slechte wegen, terwijl de families, die zij bezocht, niet beschikten over gas, elektriciteit en waterleiding.
Mejuffrouw Vahl, vroedvrouw met motorfiets rond 1930. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Verongelukt met motorfiets
Het feit, dat Johanna Vahl op een gegeven moment een motorfiets aanschaft, moet waarschijnlijk niet worden gezien als een teken van haar toegenomen welvaart, maar lijkt vooral bedoeld om haar praktijk naar omringende gemeenten uit te breiden en een beter inkomen te verkrijgen. De motorfiets is er overigens op tragische wijze de oorzaak van dat Johanna Vahl op nog geen vijftigjarige leeftijd komt te overlijden. Nabij haar woning aan de Sifriedstraat kwam zij met haar motorfiets onder de tram van het Provinciaal ziekenhuis. Wat de toedracht van het ongeluk betreft geeft het Noordhollandsch Dagblad nadere bijzonderheden: op maandag 3 augustus 1931 schrijft het blad: “Omtrent het treurig ongeval dat mejuffrouw J.J. Vahl, verloskundige
Jaarboek 17, pagina 20
alhier, vrijdagmiddag overkwam vernemen we nader, dat het slachtoffer waarschijnlijk door een ogenblik afwezigheid niet voldoende had uitgezien of een trein naderde, met als gevolg dat de trein haar greep en zij geheel daaronder geraakte. Direct was geneeskundige hulp aanwezig. De wagen moest opgevijzeld worden om haar uit haar benarde positie te verlossen. Een ziekenauto uit Alkmaar was reeds gewaarschuwd. doch overbrenging naar het ziekenhuis kon niet meer plaatshebben, doordat zij een half uur na het ongeluk, in haar woning, welke vijftig meter verder is gelegen, aan de bekomen verwondingen is overleden.”
Het blad wijdt vervolgens nog lovende woorden aan Johanna Vahl: “In mejuffrouw Vahl verliest deze gemeente een zeer geacht ingezetene. Als verloskundige stond zij zeer hoog aangeschreven, hetgeen ook wel bleek 7 jaren geleden. toen zij haar koperen jubileum vierde en allerwegen werd gehuldigd. Door haar patiënten werd zij dan ook zeer gewaardeerd. Daarenboven deed zij vooral voor de arme pa1iënten veel goeds, wat haar bij ieder in aanzien liet stijgen. De gehele gemeente is diep onder de indruk van het tragisch verscheiden.” Johanna Vahl werd op de algemene begraafplaats bij de hervormde kerk begraven en vandaag de dag kunnen we daar haar wat vervallen grafmonument, gesierd door een gebroken zuil, nog aantreffen, dat volgens het opschrift werd geschonken door de vrouwen van Castricum.
Yeb Schoonhoff arts te Castricum in de periode 1905 – 1926.
Jacobus Rentmeester (1905-1906) en Yeb Schoonhoff (1905- 1926)
Op 4 augustus 1905 vestigt zich vanuit Utrecht in Castricum de arts Jacobus Rentmeester, die de praktijk van Pieter Stolp overneemt en ook Zorgvlied koopt. De in 1854 in Alkmaar geboren Rentmeester, die onder andere arts in het leger was geweest, voorzag niet de moeilijkheden, die zouden voortvloeien uit de vrijwel gelijktijdige vestiging in Castricum van de 31-jarige arts Yeb Schoonhoff, die aan de Universiteit van Amsterdam in oktober 1904 tot arts was bevorderd. Schoonhoff kwam op 9 augustus 1905 vanuit Bolsward naar Castricum en nam voorlopig zijn intrek in De Rustende Jager.
Wat de acceptatie van de beide artsen betreft blijkt zich al snel een controverse onder de Castricumse bevolking af te tekenen, die overwegend het gevolg lijkt te zijn van een verschil in de godsdienstige opvattingen van beide artsen: Rentmeester was van protestantse huize, terwijl Schoonhoff een zeer vroom rooms-katholiek was.
Reeds kort na zijn vestiging schrijft Rentmeester een wat trieste brief aan het gemeentebestuur, waarin hij stelt: “Oorspronkelijk hier gekomen met ’t plan een rustige praktijk uit te oefenen is mij thans ter oore gekomen dat mijn komst minder gewenscht was en men een katholieken dokter hier wilde hebben en zulks met ’t oog op het feit. dat bijna alle ingezetenen katholiek zijn. Daar ik s1eeds een grote praktijk onder katholieken heb gehad en ’t laatst nog 5 jaren ben werkzaam geweest in het St. Andreas gesticht in Utrecht, tot groote tevredenheid van de eerwaarde moeder overste, getuige een brief U ter lezing gegeven, is het mij nog nooit in gedachte gekomen, dat ‘het niet katholiek zijn’ voor mijn vestiging hier een bezwaar zou zijn.” Hij merkt verder nog op, dat de praktijk van Stolp slechts een voldoende bestaan oplevert voor één geneesheer. Hij biedt aan om in de raadsvergadering te verschijnen om zijn standpunt nader toe te lichten en hoopt, dat daarvan het gevolg zal zijn, dat hij, evenals Stolp, belast zal worden met lijkschouw en vaccinatie en met de behandeling van de armen. Dit was echter een misrekening.
Conflicten in de gemeenteraad
Het conflict over beide artsen liep zo hoog op, dat door enkele raadsleden onder aanvoering van P. Duijn, een klacht, in de vorm van een adres aan Gedeputeerde Staten van Noord-Holland, werd ingediend. Dit adres was het gevolg van de gang van zaken in een raadsvergadering van december 1905, waar met vier tegen twee stemmen het besluit was genomen om dokter Schoonhoff met de vaccinatie, doodschouw en armenverpleging te belasten. Op de vraag van één der raadsleden, “Waarom Schoonhoff en niet Rentmeester?” had een ander raadslid opgemerkt “Wij willen een roomsche docter”. Enkele raadsleden, waaronder Duijn, waren hierna van mening, dat bij de benoeming van Schoonhoff “motieven hebben voorgezeten, die hun inziens tot de ongeoorloofde behooren” en dienden genoemde klacht in. In de raadsvergadering van 27 februari 1906 komt de kwestie uitvoerig aan de orde. Er was bij deze vergadering aanvankelijk publiek aanwezig, wellicht representanten van pro-Rentmeester en pro-Schoonhoff groeperingen, maar de voorzitter wil de zaak “in comité” bespreken, “niet zozeer uit geheimhouding maar om de goede orde” en het publiek wordt verzocht zich te verwijderen. De discussie spitst zich vervolgens toe op de vraag of de benoeming van Schoonhoff tot gemeentearts onwettig was. Men komt tot de conclusie van niet. Ook is men van mening, dat geen grievend onrecht aan Rentmeester is aangedaan. Als aanleiding tot de moeilijkheden wordt de handelwijze van dokter Stolp genoemd, hoewel niet wordt aangegeven wat hierin verkeerd was. Waarschijnlijk wordt bedoeld, dat Stolp in het overdoen van zijn praktijk de gemeente niet had gekend en bovendien te veel verwachtingen bij Rentmeester had gewekt. In een volgende raadsvergadering wordt alles in der minne geschikt, terwijl bovendien Gedeputeerde Staten te kennen geven onbevoegd te zijn tot tussenkomst in het conflict.
‘Hermana State’, de in 1964 afgebroken woning van Yeb Schoonhoff aan de Dorpsstraat.
Vertrek van Rentmeester
Voor Rentmeester was hiermee de kwestie echter niet ten einde. In het persoonlijke vlak had hij wellicht geen slechte verstandhouding met Schoonhoff, want hij verkoopt hem Zorgvlied en
Jaarboek 17, pagina 21
de achterliggende tuinen in 1906 en vertrekt in juli van datzelfde jaar met vrouw en kind naar Almelo. Yeb Schoonhoff is nu de enige arts in Castricum, dat inmiddels ruim 2.200 inwoners telt. Hij trouwt in augustus 1906 te Bolsward met Petronella Bruinsma. Zijn eigenlijke aanstelling tot gemeente-arts vindt plaats op 28 december 1906, wanneer hij in de gemeenteraad verschijnt en de eed aflegt. Schoonhoff toonde aanvankelijk belangstelling voor de verloskundige praktijk in Castricum, maar later draagt hij bij aan een soort eerherstel van de ontslagen vroedvrouw Elisabeth Kieft-Slot, zoals hiervoor besproken, omdat een dubbele taak hem te zwaar valt. In zijn beginjaren zal het Schoonhoff niet ontgaan zijn dat de sterfte in Castricum vrij plotseling toenam. Stierven in 1908 van de circa 2.500 inwoners er 48, in 1911 was dit opgelopen tot 114 op ruim 3.200 inwoners (!). Oorzaak was de komst van Duin en Bosch, waar de sterfte aanvankelijk schrikbarend hoog was. De geschiedenis van Duin en Bosch wordt in een volgend jaarboekje afzonderlijk besproken.
Hermana State aan de Dorpsstraat met wellicht dokter Schoonhoff. Dorpssttraat 76 in Castricum in 1925. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Gedurende zijn periode in Castricum blijft Schoonhoff op Zorgvlied wonen, dat hij omdoopt in Hermana State, een naam, die teruggaat op zijn Friese afkomst. De loopbaan van Schoonhoff in Castricum duurde meer dan 20 jaar en eindigde in het jaar 1926, waarin hij zich als arts terugtrok. Er leven nog Castricummers, die uit hun jeugd een vage herinnering aan hem hebben bewaard: een lange, statige man, zeer deskundig, maar in de omgang met patiënten wat afstandelijk. Hij trok in Castricum veel aandacht als één van de eerste bezitters van een auto, een 3-wielige Hanomag, waarmee hij patiënten bezocht. Schoonhoff was ook een kunstzinnig man. Hij tekende, maakte houtsnijwerk en hield zich met stereofotografie bezig. Helaas zijn slechts enkele van zijn foto’s bewaard gebleven. Wat zijn werkzaamheden als arts betreft doet het verhaal de ronde, dat hij op zekere dag bij patiënt Willem Baars werd geroepen, die onder de tram was geraakt en waarvan met spoed een been moest worden geamputeerd. Omdat hij op een dergelijke operatieve ingreep qua medische apparatuur niet was ingesteld gebruikte hij voor de amputatie primitief gereedschap uit een naburige stal.
Schoonhoff lid van de regionale gezondheidscommissie
In 1902 werden, als uitvloeisel van de Wet tot regeling van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid uit 1901, gezondheidscommissies ingesteld. Castricum maakte met Beverwijk, Wijk aan Zee, Assendelft. Akersloot, Limmen, Uitgeest, Heemskerk, de Egmonden, Heiloo, Oudorp. Bergen. Koedijk en Schoorl deel uit van de Noordhollandse Commissie III, met als zetel Beverwijk. Rond 1920 maakte Schoonhoff een aantal jaren deel uit van deze commissie en werd zijn medisch oordeel dus van belang voor de gehele regio geacht. Als zodanig had hij invloed op een groot aantal ontwikkelingen in de volksgezondheid, die kenmerkend waren voor het begin van deze eeuw. Naast Schoonhoff telde de commissie nog vijf leden, waaronder een apotheker en twee aannemers. Het lidmaatschap van aannemers is niet zo verwonderlijk, want de volkshuisvesting, waaronder het beoordelen van woningen, behoorde tot de onderwerpen waarover de commissie advies uitbracht en maatregelen voorstelde. De commissie uitte zich hierover soms in harde bewoordingen, zoals in 1920 in een brief aan het gemeentebestuur van Beverwijk: “De toestand van het meerendeel der door ons bezochte woningen is zoodanig, dat de meeste voor onbewoonbaarverklaring, enkele voor herstellingen, in aanmerking komen.”
Toen de Zanderij werd afgegraven was de Mient nog onbewoond. Enkele arbeiders uit de omliggende polders die op de Zanderij werkzaam waren bouwden hier hun meestal schamele huisjes (rond 1900). Antje Breetveld, ook wel Zwarte Ant genaamd en Griet Miggel waren getrouwd met 2 van deze polderjongens zoals men de zandgravers toendertijd betitelde. In 1914 werden de vervallen bouwsels afgebroken. Voor het huis de vrouwen in klederdracht en links het huisje van Jan Vader. De behuizing is hoewel schilderachtig vooral primitief. Het huisje van Jan Vader was geen officieel café. Veel jongelui legden hier een kaartje. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
En even verder: “Het heeft ons getroffen, dat hoewel door onze Commissie reeds geruimen tijd geleden over een tweetal plannen tot bouwen van volkswoningen advies is uitgebracht, tot nu toe voor de uitvoering dier plannen geen spade in den grond is gestoken. Van de ernstige gevolgen, die uit de bestaande wantoestanden kunnen voortvloeien is Uw College ongetwijfeld nier minder overtuigd dan onze Commissie. Het geldt hier gevaren voor de volksgezondheid op moreel en physiek gebied. meer in het bijzonder wat beteft de kinderen. Het is de Commissie opgevallen, dat de kleine kinderen in deze woningen er in het algemeen zwak, ongezond, suf, vuil uitzien. Bij de heerschende overvulling, de zeer onvoldoende woonruimte, onbehoorlijke gelegenheid tot slapen in kasten, op de vloeren, in duffe, duistere, vochtige overvulde bedsteden, kan van een behoorlijke verzorging in het algemeen geen sprake zijn. Hoewel de Commissie erkent, dat in sommige gevallen de bewoners zelven schuld hebben aan de bijna walgelijke vervuiling en den toestand van verval van enkele woningen. zoo moet hier toch het bestaan van een wisselwerking tusschen bewoners en her milieu, waarin zij verkeeren, niet uit het oog verloren worden. Er gaat van het langdurige wonen in een overvulde, havelooze, duffe omgeving in vervallen huizen, een nederdrukkende, desorganiserende werking uit op her gezin en bewoner.”
Sommige taken van de commissie doen ook nu nog modern aan. Zo werd bijvoorbeeld wat betreft de relatie tussen besmettelijke ziekten en hygiëne over de toestand van bodem, water en lucht gerapporteerd. De aanleg van waterleiding en riolering waren in dit verband punten van aandacht.
Dokter Leenaers voor de deur van Abdij van Egmond aan de Abdijlaan te Egmond-Binnen, rond 1944. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Vertrek Schoonhoff
Op 27 mei 1926 schrijft Schoonhoff een korte brief aan de gemeenteraad, waarin hij meedeelt zijn praktijk te hebben neergelegd en waarin hij verzoekt om ontheffing als gemeente-arts. Op 9 juli 1926 volgt het raadsbesluit tot eervol ontslag van Schoonhoff en wordt tevens het besluit genomen tot benoeming van H. M. J. M. Leenaers tot gemeentearts. Schoonhoff nam ontslag op 52-jarige leeftijd, niet om als arts opnieuw een carrière te beginnen, maar kennelijk als een vervroegde pensionering, om zich met zijn niet-medische interesses bezig te kunnen houden. Hij kon zich dit permitteren, omdat hij niet onbemiddeld was, wat waarschijnlijk niet zozeer met zijn Castricumse praktijk, clan wel met de nalatenschap van zijn vader te maken had. Hij onderneemt nu reizen met een
Jaarboek 17, pagina 22
religieuze inslag naar het buitenland, onder andere naar Lourdes. Ook vertaalt hij religieuze geschriften. Yeb Schoonhoff woonde de laatste jaren van zijn leven in missiehuis St. Xaverius te Driebergen en stierf daar in oktober 1954 op 85-jarige leeftijd. Zijn vrouw was 6 jaar eerder overleden. Het echtpaar had geen kinderen.
‘Secundaire’ gezondheidszorg
Aan het einde van de vorige eeuw en vooral in het begin van deze eeuw kwamen vormen van gezondheidszorg op, waarin artsen slechts een beperkt aandeel hadden. De opkomst van kruisverenigingen, met de daaraan gekoppelde wijkverpleging en kraamzorg kunnen als een voorbeeld worden genoemd. Op de Castricumse kruisverenigingen wordt in een afzonderlijk artikel ingegaan. Ook de gemeenten trokken steeds meer zaken betreffende de gezondheidszorg naar zich toe. Zo treft men al vanaf circa 1850 in gemeentelijke politieverordeningen een hoofdstuk ‘Gezondheidspolitie’. In de periode Schoonhoff komen hierin wat betreft Castricum een groot aantal bepalingen voor. We geven enkele voorbeelden. Bij het uitbreken van besmettelijke ziekten, hebben burgemeester en wethouders de bevoegdheid om de verkoop van groente, fruit en melk aan banden te leggen. Het is verboden om binnen 30 meter van de bebouwde kom een verzameling van mest of ander vloeibaar vuil aan te leggen. Vloeibare meststoffen mogen uitsluitend in bakken, kuipen of tobben worden vervoerd, die waterdicht zijn. Er mag geen vee worden gehouden “hetwelk merkelijke stank of luchtbederf veroorzaakt”. Kinderen, die aangetast zijn door open tuberculose, hoofdzeer, schurft, kinkhoest, mazelen of een kwaadaardige oogontsteking mogen niet naar school totdat de ziekte volgens de verklaring van een geneesheer geweken is. Het is verboden goederen uit huizen te vervoeren, waar een besmettelijke ziekte heeft geheerst, tenzij van gemeentewege ontsmetting heeft plaatsgevonden. Het is verboden aan kinderen beneden de 15 jaar tabak, sigaren of sigaretten te verkopen.
De was- en centrifugeerafdeling van Stoomwasserij Blanka in 1925 aan de Gasstraat 1 in Castricum. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Sommige bepalingen doen opvallend modern aan. Zo mogen wasserijen hun afvalwater niet afvoeren, zonder het te hebben ‘geklaard’ via een bezinkingsmethode, waarbij het bezinksel in een gegraven gat in de grond moet worden gestort. Meer algemeen is het fabrikanten verboden om zonder vergunning stoffen , die het water verontreinigen “onmiddellijk in de wateren binnen de gemeente te doen of laten vloeien of daarin te doen of te laten brengen”. Schoonhoff maakte, zoals we zagen, deel uit van een geneeskundige commissie in Beverwijk, die zich onder meer bezig hield met grotere en duurdere projecten in de ‘secundaire’ gezondheidszorg, zoals het verbeteren van de huisvesting en het bevorderen van de hygiëne via de aanleg van riolering en waterleiding. Wat dit laatste betreft liep de gemeente Castricum zeker niet voorop, een situatie die ook Schoonhoff niet heeft kunnen veranderen.
Riolering
De geschiedenis van de riolering in Castricum begint omstreeks 1912, als het gemeentebestuur aan het provinciaal bestuur vergunning vraagt tot aanleg van riolering in de rijksweg Haarlem – Alkmaar. In januari 1913 wordt de vergunning verleend, die later nog eens wordt verlengd tot januari 1916. Er volgen niettemin een aantal jaren, waarin kennelijk niets gebeurt, tot door de gemeente in 1925 aan het Technisch Adviesbureau van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten opdracht wordt gegeven een rioleringsplan te ontwerpen. Dit plan, dat eind 1925 door de raad werd vastgesteld, voorzag in een uitvoering in fasen. Volgens een opgave van de gemeente aan het Bureau voor Statistiek in Den Haag, was er in Castricum in 1933 nog slechts een partieel (red: gedeeltelijk) rioleringsstelsel. De lengte van het hoofdriool was in 1932 350 meter en in 1933 kwam daar 797 meter bij. Het aantal aangesloten woningen was toen 129.
De aanleg van een nieuw riool in 1965. De Ruiterweg met aan de rechterkant de Hoogevoort en na het huis rechts de burgemeester Boreelstraat dan de telefooncentrale. Foto Paul Honigh. Toegevoegd.
De raad stelde in 1938 een krediet beschikbaar voor omvangrijke rioleringswerken van 200.000 gulden en toen pas werd aan de aanleg van een rioleringsstelsel voor heel Castricum voortvarend uitvoering gegeven. Niettemin waren er volgens het Nieuwsblad voor Castricum anno 1979 nog 60 woningen in Castricum zonder riolering. Het ging onder andere om woningen aan De Puikman, Oude Haarlemmerweg, Doodweg en in Bakkum Noord.
Jaarboek 17, pagina 23
De firma Borst deed aan grondwerk bij de aanleg van waterleidingen door Noord-Holland. Johannes Wilhelmus (Jo) Borst, geboren in Schagen 25-6-1885, was in 1912 houder van cafe De Onderneming aan de Heereweg (nu nummer 12), vrachtrijder, aannemer van bronbemalingen en aanleg hoofdwaterleidingen.
Waterleiding
De aanleg van waterleiding in Castricum verliep zo mogelijk nog trager. Het oudste aangetroffen archiefstuk in dit verband is een brief van de Gezondheidscommissie te Beverwijk gericht aan een aantal gemeentebesturen in juli 1912, met het voorstel om een commissie te vormen voor de stichting van een waterleidingnet ten behoeve van Castricum en omringende plaatsen. In de commissie zouden onder andere zitting moeten nemen de burgemeesters van de aangeschreven gemeenten. Het voorstel tot oprichting van de commissie vloeide voort uit een circulaire van de Commissaris der Koningin uit 1911 , waarin bij de aanleg van een waterleiding samenwerking tussen de gemeenten werd bepleit, “daar iedere gemeente bezwaarlijk zelf de aanleg ter hand kon nemen”. Als argument voor de noodzaak van aanleg van een waterleiding werd ook genoemd de droge zomer van 1911, die problemen schijnt te hebben gegeven.
Hoe het de commissie verging is niet duidelijk, maar in augustus 1914 komt er een rapport van een medewerker van de Bussumse Waterleiding-Maatschappij beschikbaar “inzake aanleg en exploitatie van een waterleiding voor de gemeenten Castricum, Uitgeest, Akersloot en Limmen”, met een gedetailleerde tekening van de loop der leidingen en berekeningen over de capaciteit. Er werd in deze periode ook een Rijksbureau voor Drinkwatervoorziening ingesteld, met als directeur J. van Oldenborgh, dat vrijwel onmiddellijk na oprichting kwam met een plan voor centrale drinkwatervoorziening in Noord-Holland, omvattend 39 gemeenten. Eén en ander heeft met betrekking tot Castricum niet veel uitgehaald, want jaren later, in 1922 is er nog steeds geen waterleiding. Dit blijkt uit de notulen van een besloten raadsvergadering over een mogelijke aansluiting van Castricum op het waterleidingnet, waarbij vertegenwoordigers van het in 1919 opgerichte PWN de raadsleden uitvoerig informeren. Op 3 april 1923 schrijft het gemeentebestuur aan de directeur van het PWN dat de gemeenteraad heeft besloten om niet tot aansluiting op het waterleidingnet over te gaan. Deze afwijzing was puur politiek bedoeld, om van het PWN “gunstiger voorwaarden voor de levering van water re bekomen”. Een vraag, die aan de orde komt is of het PWN de bevoegdheid heeft water van niet-aangeslotenen te keuren, zoals in Uitgeest is gebeurd. De burgemeester stelt, volgens de raadsnotulen, met grote pertinentie ‘van niet’. Ook naar de rol van de Gezondheidscommissie in Beverwijk wordt gevraagd. Volgens de burgemeester heeft deze alleen een adviserende stem, die het gemeentebestuur naast zich neer kan leggen. Uit één en ander spreekt irritatie bij het gemeentebestuur over de druk, die van buiten af wordt opgelegd, om tot realisatie van een waterleiding te komen. Toch heeft deze beïnvloeding succes, want in de raadsvergadering van 17 maart 1925 deelt de voorzitter mee, dat werkloze tuinders voor de aanleg van een waterleiding zullen worden ingeschakeld.
Bewijs van koepok inenting, afgegeven door dokter Schoonhoff in 1910.
De aanleg van een Castricums waterleidingsysteem krijgt in de periode 1925 tot 1929 gestalte en er komt een aansluitingsplicht, hoewel in 1929 nog honderden percelen in Castricum, onder andere aan de Rijksstraatweg en de Mient, niet aangesloten zijn. Er wordt in een schrijven van de kant van het gemeentebestuur gedreigd met sancties. Om dit kracht bij te zetten laat het gemeentebestuur door de Keuringsdienst van Waren te Alkmaar analyse rapporten opmaken over de kwaliteit van het water in de niet-aangesloten percelen. In 1930 verleent het gemeentebestuur niettemin een aantal ontheffingen der Bouw- en Woningverordening tot aansluiting aan het waterleidingnet, voor percelen, waar de analyse resultaten niet negatief uitvielen. De ontheffingen vormen één van de oorzaken, dat het nog lang duurde, voordat alle Castricumse gezinnen over waterleiding konden beschikken.
Aan het einde van de Bleumerweg in Castricum voorbij de spoorlijn woonden in het spoorhuis de 39-jarige spoorbeambte Tjidre Scheltinga met zijn vrouw Arnolda van Dinter en zes kinderen. Het spoorhuis is inmiddels vele jaren geleden gesloopt. Nog voor de spoorlijn stond in 1930 aan de zuidzijde van de Bleumerweg een huisje dat niet meer werd bewoond en als schuur in gebruik was. Hier woonde tot aan het einde van de jaren (negentien) twintig Gert Kuijs, tuinder en gemeenteraadslid, gehuwd met Aagje Admiraal. Nadien is op deze plaats een nieuw huis gekomen, dat ook nu nog niet is aangesloten op het gas-, waterleiding- en elektriciteitsnet.
In 1954 bijvoorbeeld is er nog steeds een aantal percelen, onder andere aan de Kronenburgerlaan, Oosterbuurt en Doodweg, waar men gebruik maakt van regenwater of opgepompt welwater.
De ziekenbarak, gebouwd in 1913 en afgebroken in 1943. Het uit 1914 daterende stenen gebouw stond officieel aan de Oude Schulpweg en de plaats zou tegenwoordig op het terrein van de in 1955 in gebruik genomen begraafplaats Onderlangs moeten worden gezocht. Het dankte zijn naam aan het doel waarvoor het gebouwd was: het isoleren van lijders aan besmettelijke ziekten.
De ziekenbarak
De geschiedenis van de Castricumse ziekenbarak is opnieuw illustratief voor een gemeentebestuur, dat zich moeilijk laat overtuigen van de noodzaak van voorzieningen op het gebied van de volksgezondheid. Waarschijnlijk speelden in deze houding van het gemeentebestuur toch vooral, op zichzelf respectabele, financiële overwegingen een rol. Een discussie, om in Castricum een ziekenbarak op te richten, dat wil zeggen een lokaliteit voor isolering en behandeling van lijders aan besmettelijke ziekten, kwam al in de vorige eeuw op gang.
In 1874 vraagt de Geneeskundig Inspecteur van Noord-Holland, Teixeira de Mattos, aan de burgemeester of er in Castricum een ziekenbarak bestaat. De burgemeester antwoordt, dat er geen lokaal in Castricum is voor lijders aan besmettelijke ziekten, maar dat het Armenbestuur in het bezit is van een loods, die eventueel ingericht zou kunnen worden voor verpleging van 40 tot 50 personen. Het vervolg van de geschiedenis is niet duidelijk, maar tot realisatie van het loodsplan lijkt het niet te zijn gekomen.
In de periode Schoonhoff speelt vanaf 1910 de oprichting van een ziekenbarak voor lijders aan besmettelijke ziekten opnieuw. Overheidsinstanties (onder andere het provinciaal bestuur) zijn in hun angst voor besmettelijke ziekten vrij fanatiek in het streven tot oprichting van dergelijke voorzieningen, terwijl het gemeentebestuur van Castricum vrijwel niets nalaat om de bouw van een dergelijke voorziening, die geld kost, tegen te houden. Castricum wordt echter onder druk gezet. In november 1911 schrijft het provinciaal bestuur aan het gemeentebestuur, dat onderzoek aan het licht heeft gebracht, dat er in Castricum geen ziekenbarak aanwezig is. Er wordt op aangedrongen “de bouw van een inrichting van meer duurzaam karakter ernstig te overwegen. Te meer is de gelegenheid hiertoe thans gunstig, nu ook in de aangrenzende gemeente Limmen plannen tot de bouw van een ziekenbarak aanhangig zijn”. Inderdaad stelt het gemeentebestuur van Limmen bij dat van
Jaarboek 17, pagina 24
Castricum een samenwerking voor bij het stichten van een gemeenschappelijke ziekenbarak. In 1912 vindt hierover een gesprek plaats tussen de burgemeester van Castricum en de Commissaris van de Koningin in Noord-Holland. Kennelijk heeft de burgemeester zich nu definitief van de onontkoombaarheid van een ziekenbarak laten overtuigen, want in januari 1913 komt het tot een aanbesteding van de bouw van een ziekenbarak met woning op een plek ter hoogte van de huidige begraafplaats Onderlangs.
De oplevering van het gebouw, dat zal bestaan uit 2 verdiepingen, zal plaats vinden binnen 4 maanden na gunning. Op 26 februari 1914 wordt in de vergadering van de gemeenteraad besproken, dat dokter Schoonhoff heeft aangedrongen de inmiddels gebouwde ziekenbarak op orde te brengen met in het raadhuis opgeslagen meubilair, in verband met een geval van diphteritis (red: keelontsteking). Een der raadsleden ‘is van gevoelen’, dat het geval van diphteritis niet in de barak thuishoort en dat verpleging thuis kan geschieden. Inrichting van de ziekenbarak en verpleging brengen hoge kosten met zich mee, die door niet in te richten kunnen worden vermeden. De gemeenteraad besluit hierop inrichting van de ziekenbarak voorlopig uit te stellen. De ziekenbarak blijft een blok aan het been van het gemeentebestuur en in juni 1914 wordt besloten tot een onderhandse verhuur van de voorwoning, tegen een huurprijs van twee gulden per week.
Op 1 september 1914 meldt de burgemeester in de raadsvergadering met een soort tegenzin, dat de ziekenbarak in gebruik is genomen. Hij werd voor dit feit gesteld en daaraan was moeilijk te ontkomen. Burgemeester en wethouders menen nu de raad te moeten voorstellen om van de personen, die in de barak verpleegd worden, een vergoeding te vragen van 1,50 per dag voor een volwassen persoon en 1 gulden voor een kind tot 12 jaar. Dit voorstel wordt goedgekeurd. In 1914 stelt Het Witte Kruis voor om de exploitatie van de ziekenbarak over te nemen, maar de gemeente gaat er niet op in. De kosten van exploitatie van de ziekenbarak blijven zorgen baren. Uit de raadsvergadering van 24 maart 1915: “De voorzitter zegt, dat het gebleken is, dat de verpleging in de ziekenbarak van diphreriris gevallen met groote kosten gepaard gaan. Spreker zegt, dat de laatst voorgekomen gevallen nier van ernstigen aard zijn geweest en zou willen voorstellen in her vervolg alleen bij ernstige gevallen de ziekenbarak beschikbaar te stellen …”
Een kijkje (1930) vanaf het pad naar de ziekenbarak de Kramersweg in. Links is een reclamebord te zien van Piet Bakker, de gistboer en in het eerste huis rechts vinden we het winkeltje van Jaap Stuifbergen. Naast dat huis liep het Onderlangs en er tegenover kwam het Slingerpad op de Kramersweg uit. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
In de raadsvergadering van 5 april 1916 wordt medegedeeld, dat zich enkele huurders voor de ziekenbarak hebben gemeld. De heer Schoen wordt als huurder aangenomen tegen een huur van 1,50 per week en onder voorwaarde van het schoonhouden der barak. De indruk bestaat, dat de ziekenbarak omstreeks deze tijd geheel opgehouden heeft om dienst te doen voor het oorspronkelijk doel en nog slechts voor behuizing van min of meer armlastige Castricummers in gebruik is. Het gebouw werd in 1943 gesloopt.
Malaria
Malaria was in de vorige eeuw en ook gedurende een periode aan het begin van deze eeuw een inheemse ziekte, vooral in het waterrijke Noord-Holland. Men deed veel, in onze ogen soms bizar aandoende pogingen, om de ziekte te bedwingen. In de winter van 1922 wordt in Noord-Holland bijvoorbeeld een campagne gevoerd om de malaria te bestrijden, waarbij een 25-tal ‘districtsmuggenploegen’ zijn ingeschakeld. De geneeskundig inspecteur Aldershoff gaat in op een aantal gebreken van de ‘veldtocht’. Zo was het moeilijk om voor het verdelgingswerk geschikte personen te vinden, omdat niemand enige ervaring had. Ook liet de werklust van de muggenverdelgers het wel eens afweten, vooral omdat er onvoldoende controle op de werkzaamheden was. In Sijbekarspel zouden de muggenverdelgers volgens de pers slechts gokspelletjes hebben gespeeld. Ook de burgemeesters zijn van oordeel, dat een strengere controle op de muggenploegen noodzakelijk is.
Uit het feit dat in het voorjaar 1922 veel malaria optreedt, leiden ook geneeskundigen af, dat de campagne is mislukt. Deze conclusie is echter volgens Aldershoff te voorbarig. Pas in de zomer zal duidelijk worden wat het effect is geweest. Hij doet een oproep om in de persoonlijke sfeer in ieder geval met de bestrijding door te gaan: het doden van muggen in huis en vooral ook in stallen, waarbij voor het vangen bijvoorbeeld een dot op een stok, gedrenkt in petroleum kan worden gebruikt. Aldershoff verzoekt de gemeenten om een bijdrage van 5 cent per inwoner voor de verdere campagnes. In 1928 heerst de malaria nog steeds en treffen we in de Castricumse Courant een advertentie van een nieuw opgerichte Commissie voor de Malariabestrijding: “Ziet ge muggen, lang van poot, aarzelt nier, maar slaat ze dood”. Deze commissie bracht verschillende malen een jaarverslag uit. In het verslag uit 1929 lezen we, dat de commissie 12 leden telt, waaronder burgemeester Lommen uit Castricum, die zitting heeft als vertegenwoordiger van het Wit-Gele Kruis.
Noord-Holland is wat de muggenplaag betreft verdeeld in 11 districten. Castricum behoort tot district VII, met onder andere Alkmaar, Uitgeest, Limmen, Graft en Oudorp, waar zich 40 tot 60 sterftegevallen aan malaria per 10.000 inwoners voordoen, wat boven het provinciale gemiddelde ligt. Over district VII merkt het jaarverslag op, dat het percentage ‘ontmuggers’ zeer gering is: “Voor een deel is dit een gevolg hiervan, dat de propagandist alleen dan melding maakt van zelfontmuggers, als hij absoluut zeker is, dat de ingezetenen werkelijk de muggen verdelgen en dan wel in alle vertrekken”.
Het verslag is soms lachwekkend gedetailleerd. Zo werden in 1929 in de gemeente Castricum door de voorlichters 239 gezinshoofden bezocht, waaronder zich slechts tien ‘zelfontmuggers’ bevonden. Hiervan maakten voor het vangen van de muggen twee van Flit (red: een insecticide), vier van petroleum, twee van creoline en twee van een doek gebruik. Men spreekt de hoop uit in district VII meer medewerking van de bevolking te krijgen. Wat voorlichting aan het publiek betreft werd door de commissie een aantal middelen in de strijd geworpen.
Jaarboek 17, pagina 25
Er werd gedemonstreerd met verdelgingsmiddelen. Een door Jac. P. Thijsse geschreven boekje ‘Van Muggen en Malaria’ en het vlugschrift (red: folder) ‘Geen Muggen, Geen Malaria’ werden verspreid. Een malariafilm werd vertoond en er was ook een strijdzang. Bij de huisbezoeken werden propagandaplaten en wandspreuken uitgereikt.
Een meer grootschalige aanpak van de muggenplaag was het paraffineren van sloten. Dit kwam neer op het besproeien van het wateroppervlak met paraffine, als de sloten in de loop van juni met grote aantallen muggenlarven waren bezet. Er werd zodanig gesproeid, dat het water met een dun laagje paraffine, circa 5 gram per vierkante meter, werd bedekt. Deze werkwijze had gunstige resultaten. Bij onderzoek bleek, dat alle behandelde sloten vrij van larven waren. In een campagne werd soms meer dan 1.500 kg paraffine verbruikt, wat inbegrepen het loon van de besproeier ongeveer 700 gulden aan kosten betekende. Ondanks dit soort bestrijding duurde het nog een aantal jaren voordat de malaria definitief was bedwongen. Castricum liet zich over het algemeen niet zo veel aan de bestrijding gelegen liggen. Zo spreekt een lid van de Begrotingscommissie in de raadsvergadering van 12 december 1936 zijn verwondering er over uit, dat de gemeente geen subsidie heeft verstrekt aan de Commissie voor Malariabestrijding. De gemeenteraad voelt er echter niets voor, gezien de financiële toestand der gemeente. Bovendien, zo wordt opgemerkt, geven slechts 24 gemeenten in Noord-Holland een subsidie, die bovendien niet verplicht is.
Tuberculose (TBC)
In Nederland heerste TBC, in de volksmond ook tering genoemd, al volop in de vorige eeuw. Alle in dit artikel besproken Castricumse artsen werden met de ziekte geconfronteerd. Het gemiddelde landelijke sterftecijfer in 1850 was 384 per 100.000 inwoners. In de 19e eeuw werd een zacht kustklimaat voor tuberculose-patiënten het meest gewenst geacht, speciaal de kusten van de Middellandse Zee. Daarnaast ontstonden er sanatoria, onder andere in Duitsland en Zwitserland, bijv. Davos in 1860. Men meende, dat het klimaat en de zuivere lucht bevorderlijk zouden zijn voor de genezing van longtuberculose. De naam Davos kreeg een magische kracht voor tuberculose-lijders uit heel Europa, vooral voor de kapitaalkrachtigen.
Behandeling van tuberculose is lange tijd gebaseerd gebleven op versterking van de afweerkrachten van het lichaam, onder andere door een langdurige rustkuur, die systematisch en streng moest worden doorgevoerd met veel eten, terwijl ook zonbehandeling deel kon uitmaken van de therapie. Vroeger vormden een belangrijke bron van besmetting rauwe melk en produkten daarvan gemaakt, afkomstig van met TBC besmette koeien. De ziekte maakte dan ook op het platteland meer slachtoffers dan in de steden. In 1900 is het sterftecijfer in Nederland 200 per 100.000 inwoners. In 1940 is dit gedaald tot circa 40, om in de oorlog weer te stijgen tot circa 90. Na de oorlog is de daling nog sterker. Rond 1950 is het sterftecijfer circa 20, rond 1960 3 en in 1970 kleiner dan 2. Tuberculose was lange tijd een zeer groot maatschappelijk probleem. De eerste organisaties voor bestrijding ontstonden in 1903. Als overkoepelend orgaan werd in 1903 opgericht de Nederlandse Centrale Vereniging tot bestrijding der Tuberculose (NCV), die zich als doel onder andere stelde de bevordering van wetenschappelijk onderzoek naar TBC, het inzamelen van geld door de jaarlijkse Emmabloem-collecte, de kerstzegelactie en het aanwenden van het geld voor verpleging via verpleegfondsen. Ook richtte de vereniging consultatiebureaus op en organiseerde zij later periodiek röntgenologisch bevolkingsonderzoek.
In 1908 werd de Noordhollandse Vereniging tot Bestrijding van Tuberculose (NHV) opgericht, met als mede-oprichters de bovengenoemde NCV en Het Witte Kruis. Eind 1908 waren er 64 Witte Kruisafdelingen lid. Aanvankelijk was het, volgens het Gedenkschrift ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de NHV, niet gemakkelijk de Witte Kruis afdelingen tot intensieve arbeid te bewegen. “Men meende met het verschaffen van een sputumflacon (red: voor opvangen van speeksel bij hoesten) en een ligtentje zijn arbeid te hebben gedaan”. Om de inspanningen te intensiveren werden cursussen georganiseerd voor huisbezoeksters, die tot taak kregen gezinnen van TBC-lijders op te sporen een aanbevelingen te doen om de verdere verspreiding van de ziekte tegen te gaan. Vooral op het platteland stuitte men op ‘laksheid’, wat wordt toegeschreven aan de ingewikkelde verhoudingen op het gebied der wijkverpleging: Het Witte Kruis, de Diaconale Gezinsverpleging en het Wit-Gele Kruis werkten veelal naast elkaar, zonder de nodige samenwerking. In 1924 werd Noord-Holland ingedeeld in 4 districten en werden er in een aantal plaatsen consultatiebureaus opgericht, onder andere in Beverwijk.
De tuberculose heeft, mede door de slechte hygiënische omstandigheden en de armoede, ook in Castricum veel slachtoffers gemaakt. Door de besmettelijkheid waren vaak meerdere gezinsleden het slachtoffer. Dit vloeide ook voort uit de eetgewoonten van een deel der bevolking. Men gebruikte geen borden. Er werd een pan met aardappelen of stamppot op tafel gezet met in het midden een ‘dooplokje’, een schaaltje met vet of jus waar ieder zijn aardappelen in doopte, dus kans op besmetting via het speeksel te over. De gezondheidsraad formuleerde ook waarschuwende spreuken , zoals “Het is en blijft een vaste wet, geen pomp naast een riool gezet” en “Waar men de kamer veel laat luchten, daar gaan ook ziektekiemen vluchten”. Het TBC-vrij maken van het rundvee en het ontwikkelen van effectieve geneesmiddelen leverden een belangrijke bijdrage aan de afname van de tuberculose.
Henri M.J.M. Leenaers, 1926-1943
Op 1 april 1926 nam de arts Henri Maria Jozeph Michel Leenaers de praktijk van Yeb Schoonhoff over. Hij nam overigens niet zijn intrek in Hermana State, dat in juni 1926 door Schoonhoff was verkocht, maar huurde tijdelijk Huize Maja aan de Mient, het tegenwoordige (red: anno 1994) hotel-restaurant Kornman.
Dokter Leenaers betrok eerst Huize Maja, het latere Hotel-Restaurant Kornman, toen Mezza Luna, nu Steakhouse Bij de Buurvrouw.. Hij huurde het van de heer Claasen die in het toenmalige Nederlands-Indie verbleef. Hij liet er een tijdelijke houten garage naast zetten. Het huis werd in 1908 gebouwd in opdracht van de heer J.P. Kraak. In 1929 werd het voor de eerste keer gedeeltelijk aangepast tot cafe en pension. Dokter Leenaers heeft later een nieuw huis laten bouwen aan de andere kant van de Mient (nummer 50 of 52). Schuin tegenover (iets ten zuiden van) de huidige Dokter Leenaersstraat, destijds heette dat het Dokterspad (een zwart gruispad). Pentekening van Sijf Portegies. Toegevoegd.
Later liet hij een praktijkwoning aan de Mient bouwen met de naam ‘Op ’t Sant’, die niet meer bestaat en gelegen was in de nabijheid van het huidige Dr. Leenaershuis.
Door aannemer Jan Houtenbosch werd een nieuwe praktijkwoning gebouwd aan de Mient in Castricum, die de naam Op ’t Sant kreeg, Iets ten noorden van deze plaats zou later het naar hem genoemde wijkgebouw verrijzen. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Bij zijn komst naar Castricum was de katholieke Leenaers, die in 1926 afstudeerde aan de Universiteit van Amsterdam, 25 jaar. Hij trouwde in 1926 met Henclrica de Jongh, een zuster van de latere Castricumse arts A.P.W.A.M. de Jongh. Uit het huwelijk werden vijf kinderen geboren. Leenaers was, volgens Castricummers die hem nog hebben gekend, een joviale, extroverte figuur. Hij was apotheekhoudend arts en zijn drukke praktijk, die zich uitstrekte tot Egmond, omvatte de verloskunde, de medische zorg voor kampeergasten en voor kinderen in vakantietehuizen, het adviseren van het Wit-Gele Kruis en het geven van EHBO-lessen. Leenaers trok evenals zijn voorganger Schoonhoff van leer tegen slechte woonomstandigheden. In een interessant rapport uit 1928 over een uitbreidingsplan van Castricum wordt hierover opgemerkt: “Volgens het oordeel van den gemeentearts laten de slaapgelegenheden in de huizen, bewoond door groote gezinnen te wenschen over. De gemeenrearts schatte, op grond van zijne uitgebreide kennis der woningtoestanden in deze gemeente, het percentage der woningen, waar geslapen wordt in bedsteden zonder direcre verluchring, op vijftig procent van het totaal aantal woningen.”
Jaarboek 17, pagina 26
Het 25 jarig bestaan van de vereniging werd gevierd op 9 januari 1954 in Hotel De Rustende Jager. Onderste rij, de heer Zonneveld, mevrouw Boots, dokter van der Sluis, de heer S. Veenstra, onbekend , onbekend , onbekend. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Johan Chr. van der Sluis, 1931-1944
In de periode Schoonhoff groeide het aantal inwoners van Castricum van 2.000 tot ruim 5.000 en het is dus niet verwonderlijk, dat opnieuw een arts in Castricum een bestaan meent te kunnen vinden. De 25-jarige Johan Christoph van der Sluis werd op 24 januari 193 1 in Castricum ingeschreven en het bevolkingsregister vermeldt, dat hij onkerkelijk was. Hij kwam met zijn vrouw, Dieuwertje Sissingh, vanuit Groningen. In 1932 wordt in Castricum zijn dochter Jossina Dieuwertje geboren. Hij woonde aanvankelijk in Bakkum aan de Van Oldenbarneveldtweg, maar laat in 1935 een huis aan de Bakkummerstraat bouwen, dat thans (red: 1994) nog wordt bewoond door de arts Ch.A. van Leesten. Van der Sluis wordt door Castricummers, die hem nog hebben gekend, omschreven als een kundig arts. Kort na zijn vestiging was hij betrokken bij een zeer ernstig ongeval, dat ook de landelijke pers haalde. Op weg naar Amsterdam raakte hij op een regenachtige avond met zijn auto in het Noordzeekanaal, vanaf de aanlegsteiger voor de pont bij de Hembrug, omdat hij ten onrechte dacht dat de pont reeds was afgemeerd. De auto viel van twee meter hoog in het kanaal en verdween vrijwel onmiddellijk onder water. Van der Sluis wist zich met moeite uit de auto te redden, maar twee medepassagiers, een Castricums echtpaar, vonden de verdrinkingsdood.
Henri van Nievelt, arts te Castricum in de periode 1939 – 1964.
Henri J. van Nievelt, 1939-1964
Op 17 februari 1939, het inwonertal van Castricum was inmiddels gestegen tot bijna 8.000, vestigt zich in Castricum een derde arts, de 36-jarige Henri Johan van Nievelt. Van Nievelt had zijn artsendiploma in maart 1938 behaald aan de Rijksuniversiteit van Utrecht. Vóór zijn vestiging in Castricum had hij enige tijd gewerkt in het Sophia Kinderziekenhuis in Rotterdam. De ervaringen daar opgedaan zijn hem later in zijn Castricumse praktijk van groot nut geweest en hebben bij zijn patiënten wel eens de indruk gewekt, dat hij kinderarts was. Hij schijnt na zijn studie aanvankelijk Arnhem overwogen te hebben om als huisarts te beginnen, omdat daar ook zijn grootvader huisarts was geweest. Hij ontdekte bij één van zijn landelijke speurtochten naar een vestigingsplaats echter Castricum, waar de mooie omgeving de doorslag gaf. Hij vestigde zijn praktijk niet ver van die van Leenaers aan de Mient, toevalligerwijs aan de oostkant, die in de oorlog niet aan sloop ten prooi is gevallen, zodat het huis thans nog bestaat: Mient nummer 33.
Op Mient nummer 33 woonde dokter van Nievelt, die zijn praktijk ernaast had op nummer 35. Makelaarsbriefje van 1991. Toegevoegd.
De oorlog
Toen de oorlog uitbrak waren in Castricum drie artsen werkzaam: Leenaers, Van der Sluis en Van Nievelt. Leenaers toonde niet alleen openlijk een anti-Duitse houding, maar speelde daarnaast een vooraanstaande rol in het, gedeeltelijk ondergrondse, artsenverzet. Eerst als districts-vertrouwensman van de in augustus 1941 opgerichte verzetsorganisatie Medisch Contact. Vanaf februari 1942 maakte hij ook deel uit van de leiding van deze organisatie, het zogenaamde Centrum. Het artsenverzet keerde zich vooral tegen het verplichte lidmaatschap van artsen van de Nationaal Socialistisch georiënteerde Nederlandse Artsenkamer. De ‘illegale’ activiteiten van Leenaers en ook zijn openlijke conflicten met de Castricumse NSB-burgemeester Masdorp, leidden in februari 1943 tot zijn ontslag als gemeente-arts en een maand later tot zijn arrestatie, waarbij hij werd vastgezet aan de Weteringschans te Amsterdam. In mei 1943 werd hij overgebracht naar het concentratiekamp Vught, waar hij ook als arts te werk was gesteld. In september 1943 werd hij vrijgelaten en voegde hij zich bij zijn gezin, dat inmiddels in Son in Brabant bij zijn zwager, dokter De Jongh, woonde, omdat het huis aan de Mient moest worden ontruimd en inmiddels was gesloopt. Leenaers werkte nog enige tijd als arts in Brabant, maar zijn gezondheid ging vrij plotseling achteruit en hij kwam in juli 1944 op 42-jarige leeftijd in een ziekenhuis in Tilburg te overlijden. Hij werd in Castricum, onder grote belangstelling, begraven. Over het leven van Leenaers en zijn uitzonderlijke rol in oorlogstijd valt veel meer op te merken, maar dat is al eens gedaan door N.A. Kaan in het 13e Jaarboekje (1990) van de werkgroep Oud-Castricum in het artikel “Wie was … dokter Leenaers“. Ook in “Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog” van dr. L. de Jong komen Leenaers en het artsenverzet uitvoerig aan de orde.
Dokter Henri Johan van Nievelt, links, met zussen en broer. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Door de prominente rol van Leenaers in het artsenverzet en de latere aandacht daarvoor, is het werk van dokter Van Nievelt in oorlogstijd wat onderbelicht gebleven. Ook Van Nievelt was zeer tegen de bezetter gekant en zag na 1940 een groot deel van zijn juist opgebouwde praktijk verloren gaan, omdat veel van zijn patiënten moesten evacueren. Uiteindelijk moest hij zelf ook uit Castricum weg en zette hij zijn praktijk voort vanuit Limmen, waar hij aan de Molenweg een kleine woning had weten te huren. Toen onder andere door de maatregelen tegen Leenaers Castricum voor een groot deel van medische hulp verstoken dreigde te raken. werd dokter Van Nievelt verzocht naar Castricum terug te keren om naast zijn eigen praktijk vooral de functie van gemeente-arts te behartigen. Doordat zijn huis aan de Mient in het zogeheten ‘Sperr-Gebiet’ lag, werd er voor hem een ander huis gezocht en gevonden in de Geelvinckstraat, één van de weinige huizen waar men nog over telefoon kon beschikken.
In 1944, door de dood van Leenaers, brak een extra moeilijke tijd aan voor Van Nievelt, omdat de bevriende artsen elkaar beloofd hadden, dat indien er iets met één van hen zou gebeuren de ander diens praktijk zou waarnemen. Van Nievelt had inmiddels ook een aandeel in het ondergronds verzet. Zo voorkwam hij door middel van dubieuze medische verklaringen, dat Castricumse jongeren op transport naar Duitsland werden gezet en zelfs wist hij reeds in Duitsland werkzame Castricummers terug te halen met gefingeerde verklaringen over de slechte gezondheidstoestand van familieleden. In verband met zijn ondergronds verzet, moest Van Nievelt van tijd tot tijd onderduiken, indien er weer represaillemaatregelen op komst waren en zo verkoos hij tenslotte om beide praktijken vanuit Limmen, waar zijn familie nog woonde, te behartigen.
De brood- en banketbakkerswinkel van Juffermans aan de Dorpsstraat 80 te Castricum in 1938. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Doordat benzine nagenoeg niet beschikbaar was, bleef Van Nievelt vanuit Limmen vrijwel alles per fiets doen, op antiplof-
Jaarboek 17, pagina 27
banden, waarbij hij zelfs nog patiënten in Heemskerk wist te bezoeken. Spreekuren in Castricum werden eerst gehouden in de banketbakkerswinkel van Juffermans (later Uljee) aan de Dorpsstraat en toen dat ook niet meer mocht werd de praktijk, inbegrepen de apotheek, in één dag verplaatst naar Hermana State, waar tijdelijk onderdak was gevonden.
Atto van der Werft, arts te Castricum in de periode 1944-1958.
Atto H. van der Werff, 1944-1958
Van der Sluis schijnt, in tegenstelling tot Leenaers en Van Nievelt, sympathiek te hebben gestaan tegenover de bezetter, hoewel de meningen over de mate van zijn ‘fout’ zijn verschillen. In 1944 vertrok Van der Sluis uit Castricum, nadat hij zijn praktijk en woonhuis had overgedaan aan de 27-jarige arts Atto Hessel van der Werff, die had gestudeerd aan de Universiteit van Utrecht. Van der Werff, die in februari 1944 was getrouwd, vestigde zich met zijn echtgenote in Castricum in een moeilijke periode en hij had zich waarschijnlijk onvoldoende rekenschap gegeven van de problemen, waarmee hij geconfronteerd zou worden.
Hij werd slechts één week door Van der Sluis ingewerkt, die daarna naar Amsterdam vertrok. De symphatiën van Van der Sluis voor de bezetter werden, niet onbegrijpelijk, maar wel ten onrechte, ook aan zijn opvolger toegeschreven en daarom had Van der Werff aanvankelijk maar weinig patiënten. Bovendien kon hij het huis aan de Bakkummerstraat niet betrekken, omdat de Duitsers dit inmiddels hadden gevorderd. De familie Van der Werff ging daarom eerst wonen aan de Pernéstraat en kort daarna aan de Wilhelminalaan, uitgerekend tegenover de toenmalige burgemeester van Castricum, die als zeer fout bekend stond. Van artsen, die zich nieuw in een plaats vestigden werd geëist, dat zij lid waren van de Artsenkamer en omdat Van der Werff dit had geweigerd was hij nog in 1944 gedwongen uit Castricum te vertrekken en dook hij tijdelijk onder bij zijn schoonouders in Utrecht.
De eerste jaren na de oorlog
Kort na de bevrijding keerden dokter Van der Werff en zijn vrouw naar Castricum terug (op de fiets!), om zich aanvankelijk opnieuw aan de Wilhelminalaan te vestigen. Later kwam het huis aan de Bakkummerstraat weer beschikbaar, waar enige tijd een Duits hospitaal in gevestigd was geweest. Van der Werff wist zijn praktijk nu tot bloei te brengen en was vele jaren een zeer gewaardeerd Castricums arts.
Hij werd kort na de oorlog door het PWN aangesteld tot arts van het kampeerterrein Bakkum. In een kranteninterview over deze taak verklaarde hij het meest te worden geconfronteerd met polsbreuken. In de kindervakantie zelfs gemiddeld één per dag. Op een vraag of hij wel eens naar het strand werd geroepen voor een verdrinkingsgeval verklaarde Van der Werff: “Zeer zelden; de kampeerders zijn niet roekeloos. Als dit het geval is, zijn het meestal de Duitsers, die zich te ver in zee wagen.” Op de vraag of hij wel eens ’s nachts naar het kampeerterrein werd geroepen antwoordde Van der Werff: “Zeker. En ik vind het prettig te kunnen zeggen. dat de kampeerders ons praktisch nimmer voor niets laten komen. Een paar jaar geleden werd ik zelfs geroepen voor een vroegtijdige gehoorte. Meestal stuur ik de moeders in-spé tijdig naar huis, of zijn ze zèlf zo wijs niet naar Bakkum te komen. Maar ja, dit geval was niet te voorzien … Een paar weken geleden werd ik ’s nachts op het weekendterrein geroepen. Bij het olielampje van de buurvrouw constateerde ik een arnte blindedarmontsteking. Tja …en dan zakt zo nu en dan een kind ’s avonds wel eens door de po met alle gevolgen daarvan …”
Dokter van Leesten (rechts). Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
In 1958 doet Van der Werff zijn praktijk over aan de arts Ch.A. van Leesten en verlaat hij Castricum om zich als verzekeringsgeneeskundige te vestigen in Zwolle. Zijn vertrek schijnt vrij onverwacht te zijn geweest en kwam bij zijn patiënten hard aan. Er werd zelfs actie gevoerd om hem in Castricum te behouden. Hij overleed in 1992 op 74-jarige leeftijd in Amerongen.
Dokter Van Nievelt keerde direct na de bevrijding terug in zijn huis aan de Mient. Zo langzamerhand kwamen de andere oorspronkelijke bewoners ook weer terug en begon zijn praktijk zich snel uit te breiden. Van Nievelt was niet getrouwd en werd in zijn praktijk geassisteerd door zijn zuster, die apothekersassistente was. Ook Van Nievelt werd ingeschakeld bij de medische verzorging van de kampeerders en hield vele jaren lang een regelmatig spreekuur in de EHBO-post. Rond 1950 begon dokter Van Nievelt te denken over het laten bouwen van een eigen huis op een plek aan de Geversweg, die hem zeer dierbaar was. Naarmate de bouw vorderde ging het projekt hoe langer hoe meer voor hem betekenen. Het was de kroon op zijn werk en na het betrekken in 1952 heeft hij er nog een aantal gelukkige jaren gewoond.
Dokter van Nievelt bij het witte huis aan de Geversweg 2 in Castricum, rond 1953. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
Helaas openbaarden zich in 1959 de eerste symptomen van een ernstige ziekte, waardoor hij tenslotte in 1963 zijn praktijk moest neerleggen. Hem werd in juni 1964 eervol ontslag als gemeente-arts verleend. In 1982 is dokter Van Nievelt overleden.
Adrianus de Jongh, arts te Castricum in de periode 1946 – 1971.
Adrianus P.W.A.M. de Jongh, 1946-1971
Tot slot willen we nog één arts memoreren, wiens vestiging in Castricum ook met de oorlog te maken had, want onder zijn overwegingen speelde het plichtsgevoel een rol om de praktijk voort te zetten van zijn in 1944 overleden zwager Leenaers, de praktijk, die tijdelijk door Van Nievelt was waargenomen. Dit was Adrianus Petrus Wilhelmus Anthonius Marie de Jongh, die zich in 1946 in Castricum vestigde en die vanwege zijn vele voornamen door zijn collega’s wel Apwam (Adrianus Petrus Wilhelmus Anthonius Marie) werd genoemd. De Jongh, die in Amsterdam had gestudeerd, was voor zijn komst naar Castricum eerst een aantal jaren in zijn geboortedorp, het Brabantse Son, werkzaam geweest en had ook nog een jaar als scheepsarts gevaren. Hij schijnt geen moeite te hebben gehad om in Castricum een grote praktijk op te bouwen. In een interview met Onze Krant uit 1970 zegt zijn dochter, die lange tijd in de praktijk van haar vader assisteerde, hierover: “Hij viel destijds meteen bij de bevolking in het kuiltje, want hij kwam als katholieke arts en vroeger was zeker 70 procent van de Castricumse bevolking katholiek en zeer streng.”
Inderdaad voorzag De Jongh wat dit betreft in een behoefte, want zijn collega’s, de artsen Van Nievelt en Van der Werff waren niet katholiek. Uit opgetekende verhalen komt De Jongh als een zeer kundig en sociaal voelend arts naar voren. Na een motorongeluk schafte hij zich een auto aan, maar omdat hij geen rijbewijs had
Jaarboek 17, pagina 28
reed hij eerst met een chauffeur. Kort na het behalen van zijn rijbewijs belandde hij bij het uitwijken voor een fietser met zijn auto in de sloot, maar zette niettemin zijn visites voort terwijl zijn auto werd opgetakeld. Hij viel ook eens bij een patiënt van de trap, waarbij hij zijn pols brak, wat de aanleiding schijnt te zijn geweest, dat zijn dochter hem in 1961 is komen assisteren.
Dokter de Jongh en zuster Bosdriesz ontmoeten elkaar onderweg. Een foto, die bij het artikel in de Katholieke Illustratie van 1952 was geplaatst. Onderweg naar de volgende boerderij ontmoet zij op een binnenweggetje de dokter. Bromfiets en auto stoppen; de dokter krijgt verslag van haar bevindingen en zij nieuwe instructies; een gewijzigde behandeling van een patiënt. Dag zuster, dag dokter. Collectie Oud-Castricum. Toegevoegd.
De Jongh was een expert in het verrichten van bevallingen, waarvan hij er soms wel meer dan 100 per jaar deed. Hij beheerste het halen van baby’s met een zogenaamde ‘hoge-tang’, wat voor een huisarts als één van de moeilijkste ingrepen geldt. Bij zijn 12,5-jarig jubileum trok langs zijn huis aan de Wilhelminalaan een stoet van kinderen, die hij ter wereld had geholpen. De Jongh verzorgde ook pro-deo sportkeuringen bij voetbalclub Vitesse en was bestuurslid en medisch adviseur van ‘De Boogaert‘. In januari 1971 stopte hij op 68-jarige leeftijd met zijn praktijk en deed deze over aan de arts A. van den Berg. Dokter De Jongh overleed in september van hetzelfde jaar.
Het fietspad langs de Dokter de Jonghweg in Castricum. Foto Ad van de Velde. Toegevoegd.
In de ‘periode De Jongh’ steeg het aantal inwoners van Castricum tot meer dan 20.000, wat tot een grote uitbreiding van de gezondheidszorg aanleiding gaf. Het aantal artsen nam toe en er vestigden zich ook tandartsen en apothekers. In de organisatie van de geneeskundige hulp veranderde veel. bijvoorbeeld met betrekking tot ziekenfondsen en vormen van verzekering. Voor een bespreking van deze ontwikkelingen ontbreekt helaas de ruimte, maar wellicht komen we op dit verleden in de toekomst nog eens terug.
W. Hespe A.C. Glorie-van der Steen
Bronnen:
Deelen, D. van: Historie van Castricum en Bakkum, Schoorl, 1973. Zuurbier, S.P.A.: Wat was … Hermana State, WOC, 6e Jaarboekje, 1983. Kaan, N.A.: Wie was … dokter Leenaers, WOC, l3e Jaarboekje, 1990. Ruijter, Q. de: Schippers van het Stet, Castricum, 1975. Schoonhoff, H.G.: Eindhoven, Familiearchief. Nievelt, H.D.E. van: Castricum, aantekeningen, mededelingen. Rijksarchief Haarlem: – Verslagen Gezondheids Commissie Beverwijk. Streekarchief Alkmaar: – Doop-, trouw- en begraafregisters Castricum – Oud Rechterlijk Archief Castricum – Notulen van de Castricumse Gemeenteraad – Oud-Archief Castricum, stukken betreffende gezondheidszorg, riolering en waterleiding. Oude Ansichten van Castricum, Schoorl, 1972. Mededelingen van Ch. A. van Leesten, J.E. van der Werff-Bakker en N. van Port-De Jongh.
