Niets uit deze publicatie mag worden overgenomen zonder toestemming van de Stichting Werkgroep Oud-Castricum.
Jaarboek 41, pagina 76
Bepaling gemeentegrenzen van Castricum en Bakkum
Bij het bestuderen van de kaart van Castricum valt op hoe recht de grenzen in het duingebied liggen. Dit roept de vraag op hoe en wanneer men dat heeft bepaald. De grillige groene lijnen aan de oostkant geven ‘natuurlijke’ grenzen aan die grotendeels door wateringen en dijken zijn bepaald.
De rechte lijnen aan de noord- en zuidkant zijn ‘kunstmatige’ grenzen in het duingebied. Op deze kaart uit 1867 ontbreekt de oude grens tussen Castricum en Bakkum vanwege het eerder samenvoegen van beide gemeenten. Deze is nu lichtgroen ingetekend.
Waarom en hoe meet de overheid een gemeentelijk grondgebied?
Om een gemeente te kunnen opmeten moet duidelijk zijn wat tot het grondgebied van de gemeente behoort. Het opmeten was noodzakelijk ten behoeve van het kadaster om met ingang van 1 oktober 1832 grondbelasting met enige precisie te kunnen innen.
Reeds in 1816 werd gestart met het verkennen en meten van de gronden en grenzen. Eén jaar vóór de daadwerkelijke opmeting werd een landmeter aangewezen die met de grensbepaling en de geschillen daaromtrent werd belast. In Castricum was dat J.J. Nautz, landmeter van de 1e klasse, zoals we kunnen lezen op het verzamelplan tevens de kadasterkaart van 1821. Vervolgens werd met de burgemeester de gehele omtrek van de gemeente langs gewandeld en werd een Proces Verbaal ter vastlegging opgemaakt.
Hoe en wanneer zijn de gemeentegrenzen bepaald?
Bij het opmeten van het grondgebied is natuurlijk gebruik gemaakt van de bestaande grenzen die vaak waren bepaald door waterwegen, dijken, wegen en gebouwen zoals kerktorens en molens of markante bomen. In Bakkum en Castricum is in de volgende gevallen water als grens gebruikt: Schulpvaart, Nellenbeeck, Baccumer Togt en De Dye. Dijken zijn als grens vastgesteld in het geval van de Braeckersdyc, Maer- of Coorendyck en in het verlengde de Heemsteder Dyck. Ook veldnamen geven grenzen aan zoals ‘Aan de banscheiding’ en ‘Zuiderschei’.
In de duinen wijzen namen van duinpaden op grenzen: Scheilaan (het schei van Bakkum met Egmond-Binnen), Grensweg (een pad ten zuiden van het Watervlak is de grens met het Heemskerker Duin) en het Noorder Scheyt (geen weg maar een vallei bij de noordgrens van het Heemskerkerduin). De laatste staat aangegeven in 1680 op een kaart van Uitwaterende Sluizen. Er was toen dus al een grens vastgesteld.
De grenzen in de duinen zijn moeilijk vast te stellen, omdat zij in de ‘woeste gronden’ van Castricum en Bakkum liggen. In gebieden waar geen natuurlijke grenzen lagen, werd vaak gebruik gemaakt van puntobjecten. In het geval van het duingebied lijkt er gebruik gemaakt te zijn van de torens van Ter Coulster (Heiloo), Oude kerk Zuidkerkenlaan (Limmen), Oude kerk Dieloftslaantje (Akersloot), Oude kerk Castricummerweg (Uitgeest) en Oude kerk Dorpsstaat, tegenwoordig Kerkpad (Castricum). De toren van Ter Coulster is gesloopt in 1788.
Tot op heden is van de wijze van grensbepalen in het duin geen vastlegging in archieven gevonden. Mogelijk liggen die in geschriften van de landeigenaren van destijds, zoals de heren Boreel, Barnaart, Deutz van Assendelft, Gevers, Marquette en weduwe Tinne van Egmond. De grenzen zijn waarschijnlijk ouder dan begin 19e eeuw.
Zo is op de kaart Afbeeldingh van ‘t Graafschap van Egmont mitsgaders een gedeelte van de Heerlijkheid van Wimmenum alsmede van de Heerlijkheid Heijlo. Gecopieerd door mij Cornelis Joan Stellingwerff naar een kaart van Jan Dirksz. Zoutman uit 1665 de rechte grens tussen Egmond en Bakkum al zichtbaar. Op de kaart van Johannes Dou uit 1660 zijn reeds rechte grenzen aangegeven tussen Egmond en Bakkum en tussen Bakkum en Castricum.
Jaarboek 41, pagina 77
De duingrenzen
Door een liniaal langs de rechte duingrenzen te leggen kom je onherroepelijk in het achterland uit op torens. Zou dat de sleutel zijn tot hoe de grenzen zijn bepaald?
Uitleg van hoe dat gegaan kan zijn wordt hieronder gegeven per kleur. De foto is afkomstig van Google Earth.
Gele lijn:
Grens Egmond en Bakkum
Eerst is een punt op het duin gekozen. Dit punt komt tot stand als je een lijn tekent die ontstaat als je de kerktorens van Akersloot en Limmen in één lijn ziet.
Vanaf dit punt op het duin (de zee lag wat westelijker in die tijd) is een lijn getrokken naar de toren van Ter Coulster (of Ypestein) in Heiloo.
Het witte deel in de gele lijn is de oude en huidige grens in het duin. Op de grens loopt deels een pad, toepasselijk genaamd Scheilaan. Het was tevens de limietscheiding van de gemeenten Bakkum en Egmond en van de grondgebieden in de duinen van de Heer Barnaart Jacz. en Mevrouw de Weduwe Tinne van Egmond.
Rode lijn:
Grens Bakkum en Castricum
Ter bepaling van een punt op het duin is gekozen voor een lijn die ontstaat als je de kerktorens van Uitgeest en Castricum in één lijn ziet.
Vanaf dit punt op het duin is een lijn getrokken naar de kerktoren van Akersloot.
Het witte deel in de rode lijn is de grens in het duin. Op de grens lag het Halve Galgvlak, waar zich nu de open vlakte bij de Grote Veldweg op camping Bakkum bevindt. Castricum en Bakkum deden samen met één galg. Op oude kaarten wordt deze plaats ’t Gereght genoemd.
De limietscheiding tussen het grondbezit van de Heer Barnaart en de Heer Boreel volgde niet geheel deze grens. Die grens volgde meer het Glops, een pad waar nu ongeveer de huidige Zeeweg ligt.
De grens tussen Bakkum en Castricum is met de fusie van deze gemeenten in 1812 op decreet van Napoleon opgeheven.
Blauwe lijn:
Grens Castricum en Heemskerk
Ter bepaling van een punt op het duin is gekozen voor een hulplijn die ontstaat als je de kerktorens van Akersloot en Castricum in één lijn ziet.
Vanaf dit punt op het duin is een lijn getrokken naar de kerktoren van Uitgeest.
Het witte deel in de blauwe lijn is de grens in het duin.
Tot slot
In dit artikel is getracht een verklaring te geven voor de rechte grenzen in het duingebied. Het inzetten van torens is een stabiele factor om een grens te bepalen.
Opvallend is dat de lijnen met behulp van Google Earth elkaar tegenwoordig niet in het duin kruisen, maar in zee. De oorzaak hiervan is de kustafslag.
De duintop van destijds bestaat niet meer. De duingrenzen zijn ouder dan 350 jaar, maar niet ouder dan de toenmalige kerktorens.
Rino Zonneveld
Bronnen:
- Meer, A. van der (2007). Gemeentegrenzen in Nederland. Een juridisch, technisch en kadastraal onderzoek, Proefschrift TU Delft;
- Zuurbier, S. (2007). De grensbepalingen van het grondgebied in Castricum in 1821. Jaarboek nr. 30 Oud-Castricum, pag. 31-33.
