gas Archives - Oud-Castricum

Niets uit deze publicatie mag worden overgenomen zonder toestemming van de Stichting Werkgroep Oud-Castricum.

Jaarboek 14, pagina 3

De Gasfabriek

1. Inleiding

Op 27 februari 1914 wordt te Castricum de steenkolengasfabriek in bedrijf gesteld, die vanaf dat moment de verlichting van straten en huizen verzorgt; Castricum heeft nog geen elektriciteit. De komst van een gasfabriek is vooral voor de verlichting en voor het koken van enorme betekenis voor de plaatselijke bevolking. Voor verlichting is men voordien aangewezen op het schaarse licht van de olielamp of van kaarsen en voor het koken op hout, turf of steenkolen. De Castricumse bevolking is eigenlijk te klein voor een rendabele exploitatie van een gasfabriek.

De gasfabriek heeft in de ruim dertig jaar van haar bestaan veler gemoederen bezig gehouden. Al voor de bouw zijn er voor- en tegenstanders onder de dorpsbewoners; de voorstanders die het voor de bloei en vooruitgang van de gemeente noodzakelijk achten en de tegenstanders die het te kostbaar vinden; dan zijn er ook mensen, die pleiten voor de invoering van elektriciteit. In de dertiger jaren is er opnieuw veel tumult rond de gasfabriek. Een aantal dorpelingen wil de gasfabriek sluiten en pleiten voor aansluiting op het gasnet van Beverwijk. De meningsverschillen in de plaatselijke politiek lopen zo hoog op dat er een scheuring ontstaat in de RKSP, de rooms-katholieke staatspartij.

Aan het begin van de 2e wereldoorlog laait een conflict tussen directeur Van Hoeve en burgemeester Sloet zo hoog op dat onmiddellijk ontslag volgt voor de directeur. In 1942 wordt het gasbedrijf verkocht aan de Gemeente Beverwijk en in de loop van 1943 wordt de gasfabriek gesloten. Na enkele jaren worden de fabrieksruimten ingericht tot een ijzergieterij, die tot in de jaren (negentien) zestig in bedrijf is. In 1976 is het gebouwencomplex gesloopt en wordt op het terrein aan de Gasstraat door de eigenaar ‘Het gasbedrijf Beverwijk’ een nieuw bijkantoor met opslagruimten en werkplaats gebouwd, vooral bedoeld voor een betere bereikbaarheid van de gasverbruikers in Castricum, Limmen en Akersloot. Door betere verplaatsingsmogelijkheden en communicatiemiddelen is dit achterhaald en vooral om bedrijfseconomische redenen is het bijkantoor aan de Gasstraat op 2 april 1990 gesloten, waarmee in Castricum een einde is gekomen aan het ‘gasbedrijf’.

In dit artikel wordt de geschiedenis van de gasfabriek en zijn verwevenheid met het dagelijkse leven in Castricum geschetst.

Jaarboek 14, pagina 4

2. Wat aan de bouw van de gasfabriek vooar ging

Uit steenkool gestookt gas voor verlichting

Het was onze landgenoot Jan Pieter Minckelers, hoogleraar te Leuven, in 1784 gelukt gas te bereiden uit steenkolen. Dit gas werd gebruikt voor het vullen van luchtballons en was door Minckelers ontdekt, terwijl hij zocht naar een stof, die lichter was dan lucht. Een jaar later verlichtte hij zijn collegezaal door middel van uit steenkool verkregen “brandbare lucht”. Dit leidde aanvankelijk niet tot toepassing op grotere schaal. Dat gebeurde wel in Engeland: in 1813 werd te Londen de eerste openbare gasverlichting ingevoerd.

In Nederland werden de eerste gasfabrieken in 1826 gebouwd in Amsterdam en Rotterdam, in 1834 gevolgd door Haarlem en daarna door andere steden waaronder Alkmaar in 1853. Het duurde nog vele tientallen jaren voordat de wat kleinere plaatsen door de bouw van een gasfabriek of door aansluiting op de nabijgelegen steden van gas voor straat- en huisverlichting waren voorzien. In onze regio zien we gasfabrieken verrijzen in Krommenie (1862), De Rijp (1866), Egmond aan Zee (1908), Noord Scharwoude (1909) en in Warmenhuizen (1912). In Castricum wordt door de Gemeenteraad op 6 augustus 1913 het besluit genomen tot de bouw van een gasfabriek.

De komst van het Provinciaal ziekenhuis Duin en Bosch in 1909 heeft een enorme impuls aan de kleine Castricumse gemeenschap van circa 2.500 inwoners gegeven om allerlei zaken wat groter te gaan aanpakken; zo ondergaat de dorpskom in 1911 een ware gedaanteverandering door de bouw van een nieuw raadhuis, het nieuwe hotel ‘De Rustende Jager‘ in plaats van de oorspronkelijke kleine herberg, een grote nieuwe rooms-katholieke kerk en dan tenslotte in 1913 de bouw van een gasfabriek.

Aan de Vinkebaan stonden gaslantaarns die ës avonds ontstoken moesten worden en de volgende ochtend weer gedoofd. Mogelijk is dit Arie Stet die op Vinkebaan 22 woonde en lantaarn opsteker was. Collectie Stuifbergen. Toegevoegd.

Straatverlichting

Voor het gemeentebestuur van Castricum is straatverlichting een kostbaar probleem; meerdere lantaarnopstekers zijn in gemeentelijke dienst voor het ontsteken, bijvullen, doven en onderhoud van de olielantaarns.

De eerste straatlantaarns in Castricum zijn geplaatst in 1868 kort na de aanleg van de spoorlijn. Twee jaar daarvoor wordt er een verzoek van de veldwachter voor de plaatsing van enige lantaarns in de gemeenteraad behandeld: “dat met de vele vreemdelingen en die over en weder de herbergen in de kom der gemeente bezoeken, het bij donker weder des avonds moeijelijk eene behoorlijke surveillance op ongeregeldheden uit te oefenen.” Voorlopig wordt dit verzoek aangehouden vanwege de kosten, waarin in de begroting niet is voorzien. In 1868 ontstaat er de nodige opschudding wegens het ontbreken van straatverlichting langs de toegangsweg naar het station. De directie van de Spoorwegen en vervolgens de Minister van Binnenlandse Zaken eisen onderhoud van de toegangsweg en het aanbrengen van verlichting op kosten van de gemeente. In haar vergadering van 8 april 1868 verklaart de meerderheid van de gemeenteraad zich tegen de aanschaf van de verlichting, omdat de kosten voor de gemeente zeer bezwaarlijk zijn.

Opnieuw moeten de Commissaris van de Koning en de Minister er aan te pas komen om het raadsbesluit te vernietigen en op 19 augustus 1868 valt het raadsbesluit om de toegangsweg naar het station (Burgemeester Mooijstraat) “te begrinden en te verlichten”. Het zal nog tot in november duren, voordat er 6 lantaarnpalen zijn geplaatst vanaf het station tot aan de rooms-katholieke kerk. Hiermee heeft ook Castricum voor het eerst straatverlichting (zie hierover uitvoerig het Se jaarboekje: Wie was … Hermanus Zaalberg).

In 1905 heeft het gemeentebestuur reeds een verzoek gericht aan Gedeputeerde Staten (GS) om de elektrische centrale van het geplande Provinciaal krankzinnigengesticht Duin en Bosch beschikbaar te stellen voor de straatverlichting van de gemeente; op dit verzoek wordt pas in 1908 afwijzend beschikt. In 1907 is er een voorstel van de heer Goes door de gemeenteraad aangenomen om een proef te nemen met een nieuw soort lantaarn, die wordt verlicht door acetyleen (carbid).

Een 'olie' straatlantaarn voor café Sportrust op de hoek van de Dorpsstraat en de Kramersweg (Burg. Mooijstraat). — *afb. 2 Een ‘olie’ straatlantaarn voor café Sportrust op de hoek van de Dorpsstraat en de Kramersweg (Burg. Mooijstraat).*

De eerste aanvraag voor een gasfabriek

Een eerste mogelijkheid voor een gasfabriek wordt gevormd door een schrijven van 7 augustus 1908 door de firma Carl Franke uit Bremen, die een aanbeveling doet voor de bouw en de installatie van een steenkolengasfabriek inclusief directeurswoning, buizennet, lantaarns en huisaansluitingen met gasmeters met een verwijzing naar opdrachten in Waddinxveen en Groenlo. De exploitatie is dan minimaal voor de eerste vijf jaar aan deze firma verpacht.

Enkele maanden later is er ook van de heer Jacobus Cornelis van Leeuwen uit Hilversum een schrijven aan de gemeenteraad, waarin hij concessie vraagt voor de bouw en de exploitatie van een gasfabriek: “dat naar hij met bescheidenheid vermeent met het oog op den vooruitgang en de uitbreiding der gemeente Castricum eene gasfabriek aldaar alleszins reden van bestaan zou hebben.” Het gemeentebestuur besluit in contact te treden met de heer Van Leeuwen en in de vergadering van 23 december 1908 besluit de Raad de conceptvoorwaarden aan te houden tot nader overweging en onderzoek en een maand later wordt vervolgens besloten deskundigen te raadplegen.

Veel voorstanders van een gasfabriek

In de maanden die volgen komt het gemeentebestuur tot de conclusie dat het toch wenselijk zal zijn om een gasfabriek te bouwen, mogelijk mede door aansporing van een aantal in hoog aanzien staande inwoners, die in comité bijeen zijn geweest en de voorstellen van de heer Van Leeuwen hebben besproken, waarna zij in een schrijven van 25 januari 1909 een dringend verzoek doen aan de gemeente: “het gedane aanbod in zeer ernstige overweging te willen nemen wijl zij ondergetekenden overtuigd zijn dat de bloei en ’t belang der Gemeente ten zeerste met deze concessieaanvrage zijn verbonden.”

Het bestuur van de Castricummerpolder is wat terughoudender; in het schrijven van 16 maart daaraanvolgend wijst het op

Jaarboek 14, pagina 5

het grote gevaar: “dat afvoer van verwerkt water en andere vloeistoffen van genoemde gasfabriek afkomstig, kan opleveren voor de vischstand, uit slooten en vaarten, drinkend vee, enzovoorts.” Graag wil het polderbestuur een bepaling in de concessie dat afvoer van schadelijke vloeistoffen in polderwater ten strengste wordt verboden.

De Raad besluit de voorwaarden voor een concessie aan de heer Van Leeuwen op een aantal punten te wijzigen, om met name naast zijn aanbod om de straatlantaarns gratis te leveren ook het kosteloos verstrekken van het gas voor de straatverlichting te eisen, alsmede om bij overname het buizennet tegen sloopwaarde over te nemen.

Voor de Heer Van Leeuwen is vooral de eerste eis een onmogelijke voorwaarde: “Dit is nog nooit te voren vernomen, een dergelijk voorstel is nog nooit door een gemeenteraad gedaan.” In de brief van 22 mei 1909 schrijft hij tenslotte aan de Raad dat hij zijn concessie met genoegen intrekt: “omdat met een Raad, die de concessie aanvraag niet begrijpt, toch elke wetenschappelijke samenwerking onmogelijk zou zijn geweest.”

Nieuwe onderhandelingen

Het blijft niet lang stil rond de gasfabriek. Al drie weken later, op 14 juni, komt er een brief van de koopman Teunis Cornelis Bakker uit Den Helder, waarin hij schrijft dat hij had vernomen dat Castricum een gasfabriek wenst en vraagt of de Burgemeester (Johannes Mooij) de onderhandelingen hieromtrent zou willen openen. Hierop wordt positief gereageerd en de heer Bakker wordt gevraagd aan te tonen dat de fabriek kan bestaan. Daartoe vraagt hij aan de ingezeten van Castricum een verklaring te ondertekenen, waarmee deze ingezetene zich verbindt bij de oprichting van een gasfabriek verbruiker te zijn van naar keuze lichtgas en/of kookgas. In zijn aansporing de verklaring te ondertekenen zegt Bakker: “Natuurlijk is het nodig, dat er vele gebruikers komen, omdat ik dan bij het indienen der concessie en plannen de levensvatbaarheid der fabriek te eer kan bewijzen. Zeer hoop ik dat de burgerij zal toonen, dat het inderdaad een gasfabriek wil, door zich in groot getal te verbinden gasverbruiker te worden. Over het nut, de zindelijkheid, het genot, enz. van het gebruik van gas voor verlichting en koken behoef ik zeker niet uit te weiden, daar ik vertrouw dat men daarmede reeds voldoende bekend is, ook dat gas niet duurder is dan petroleum. Alleen dit: te Egmond, Krommenie, De Rijp, Schagen en meer gemeenten, even groot ongeveer als Castricum, bestaan gasfabrieken en de voortdurende uitbreiding van het gasdebiet aldaar bewijst wel hoe ingezetenen daar prijs op stellen en dat zoo’n fabriek in een bepaalde behoefte voorziet. Waarom zou dan Castricum dan achterblijven? Ingezetenen, toont dat ge dit niet wenscht en treedt in groeten getale toe.”

Op 28 september 1909 komt er van de Heer Bakker een officieel verzoek aan de Raad om hem concessie te verlenen voor de oprichting en exploitatie van een steenkolengasfabriek volgens de voorwaarden, die bij burgemeester en wethouders (B en W) waren ingediend. Bakker werd daarbij geholpen door zijn vriend A.C. Lafeber, directeur van het gemeentelijk waterleidingbedrijf in Den Helder.

Plaatselijk initiatief voor de levering van acetyleenlicht

Ook een eigen inwoner laat zich niet onbetuigd; op 11 november van dat jaar doet Cornelis Stolk een aanbieding tot de aanleg van acetyleenlicht voor straatverlichting en hij is bereid om een dergelijk licht als proef bij zijn werkplaats te plaatsen voor rekening van de gemeente. Nelis Stolk woont aan de Duinkant, had eerder een meelmaalderij en verzorgde samen met Piet van Duijn de radiodistributie in onze gemeente. De Raad besluit het aanbod voor kennisgeving aan te nemen en eerst het voorstel van de heer Bakker voor een concessie van een gasfabriek tot een einde te brengen. Uiteindelijk wordt de toepassing van acetyleengas afgewezen, omdat het niet voor andere doeleinden dan verlichting geschikt is. Ook bij de heer Bakker komt de gemeenteraad met dezelfde onmogelijke voorwaarden als eerder bij de heer Van Leeuwen. In de raadsvergadering van 30 maart 1910 wordt vermeld dat de heer Bakker niet wil ingaan op deze voorwaarden. Ook wordt nu een verzoek voorgelezen van het plaatselijke comité (de vereeniging van belanghebbenden tot het verkrijgen van beter licht in de gemeente Castricum) dat het gemeentebestuur verzoekt: “Het daarheen te leiden dat zo spoedig mogelijk de Gemeente van gas was voorzien en het beste zou zijn dat te betrekken uit Beverwijk.” Daarop wordt besloten om met de burgemeester van Beverwijk een onderhoud te hebben over de gasaangelegenheid met het gevolg dat er een kostenbegroting van de verbinding met Castricum wordt gemaakt door de directeur van de gasfabriek te Beverwijk uitkomende op circa 80.000 gulden. Dit wordt door de Raad als veel te kostbaar beschouwd.

Een andere poging wordt ondernomen in juni 1910 door de Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van Gemeentebedrijven die met een voorstel komt om een lichtgasfabriek te bouwen; de Raad voelt hier echter niet zo veel voor, doch is niet ongenegen om met de Maatschappij tot een overeenkomst te komen als het in te stellen onderzoek zou aanwijzen dat een steenkolengasfabriek haalbaar is.

Aanstelling lantaarnopstekers

Dan blijft het bijna twee jaar stil rond de steenkolengasfabriek. Het dagelijkse leven in Castricum gaat ongestoord verder; in december 1910 worden opnieuw drie lantaarnopstekers aangesteld: voor Bakkum (3 lantaarns), Oosterbuurt (2) en de dorpskom tegen een loon van 5 gulden per (olie)lantaarn per jaar. Lute wordt aangesteld voor de leiding en het toezicht. Kennelijk gaat een en ander niet naar wens, want op 11 september 1912 wordt als enige lantaarnopsteker Jacobus Lute aangewezen voor een loon van 210 gulden per jaar; hij heeft tot taak de lantaarns te ontsteken en te laten branden tot 12 uur ’s nachts of tot de laatste trein en verder de uitvoering van alle voorkomende reparaties en het schoonmaken.

Ook is er een verzoek geweest van de ‘Commissie van Bestuur over het Provinciaal Geneeskundig Gesticht voor Krankzinnigen Duin en Bosch’ om enige lantaarns te plaatsen langs de stationsweg te weten het gedeelte tussen het station en de overweg naar het gesticht. Als antwoord doet B en W het voorstel om de elektrische verlichting van Duinenbosch door te trekken tot aan het station voor rekening van de gemeente: “Tenzij zulks te kostbaar mocht zijn: wij vermoeden dat op vier punten over den bedoelden afstand elektrisch licht voldoende zou zijn.”

Verder is er door de Raad besloten om een kleine acetyleengas installatie te bouwen uitsluitend voor de verlichting van het in aanbouw zijnde raadhuis met de onderwijzerswoning.

Nieuwe voorstellen voor de gasfabriek

De heer Bakker uit Den Helder heeft intussen niet stil gezeten: samen met zijn plaatsgenoot de aannemer en bouwkundige Jan Spruit heeft hij nieuwe voorwaarden opgesteld voor een concessie voor een steenkolengasfabriek te Castricum. Op 12 september 1912 heeft hij een zeer uitvoerig rapport ingediend met daarin opgenomen een gedetailleerd fabrieksontwerp, een beschrijving van de installaties en een begroting.

Jaarboek 14, pagina 6

In hun aanbiedingsbrief stellen de heren Bakker en Spruit te vertrouwen dat er geen bezwaar zal bestaan tegen hun voorstellen: “Nu Uwe gemeente op zeer aannemelijke voorwaarden, die geen geldelijk nadeel voor de gemeentekas kunnen veroorzaken, in het bezit kan komen van een onder Uw toezicht te bouwen en te exploiteren fabriek, die bovendien spoedig bij gunstig resultaat door U zelf kan worden gedreven.”

Het rapport gaat er van uit dat de steenkolengasfabriek zowel de verlichting voor Castricum als voor Limmen zal verzorgen. Ter vervanging van de petroleumverlichting beveelt het rapport steenkolengas verlichting ten sterkste aan. Elektriciteit is tweemaal zo duur en niet geschikt om te koken. Ook komen acetyleengas, aerogeengas of luchtgas, het watergas en het residugas niet in aanmerking. Verder zegt het rapport dat steenkolengas geschikt is voor krachtopwekking in motoren, voor verwarming, koken enzovoorts en dat bovendien bij de bereiding waardevolle bijproducten (cokes, ammoniakwater, teer en de afgewerkte ijzeraarde) worden verkregen en dat de Castricumse bevolking de cokes van een nabijgelegen gasfabriek voordeliger kan aanschaffen dan wanneer het van elders moet komen.

Als grondslag voor het fabrieksontwerp is het te verwachten gasverbruik van belang; uitgangspunt is dat te Castricum 2.000 en te Limmen 1.000 ingezetenen aan het buizennet zullen wonen en dat de stijging van het aantal inwoners niet groot zal zijn. Er wordt dus geen rekening gehouden met een stijgend inwonertal.

Keuze voor de levering van gas of elektriciteit

De gemeenteraad besluit op 27 september 1912 een commissie in te stellen bestaande uit de wethouder P.J. Valkering en de raadsleden P. Kuijs en G. Slop, die een onderzoek instellen naar de levering van gas of van elektriciteit voor de gemeente Castricum. In haar rapport van 18 december 1912 stelt de commissie dat in het belang van de gemeente de oprichting van een steenkolenfabriek voordeliger is en meer ten gerieve van de ingezeten dan het verschaffen van elektrische stroom, onder andere omdat de kosten van verlichting en vooral van verwarming (koken) belangrijk lager zijn. Op basis van dit resultaat wordt enkele maanden later besloten om de heer Jacob Blaauboer, directeur van de gasfabriek te Egmond aan Zee te vragen een onderzoek in te stellen naar de bestaansmogelijkheid van een gasfabriek in Castricum. Nog steeds bestaat er grote twijfel aan de winstgevendheid van een dergelijk grote onderneming.
De totale kosten van fabrieksgebouw, directeurswoning en buizennet zijn begroot op 90.000 gulden, een voor deze tijd gigantisch bedrag. De gemeente wil nu toch doorzetten en wil voor dit bedrag een geldlening aangaan; in mei 1913 maken Gedeputeerde Staten hiertegen echter bezwaar met de aantekening dat gaslicht wat de hygiëne en het gemak aangaat, niet de voordelen biedt van elektrisch licht.

Ook bij een groot aantal inwoners zijn bezwaren gerezen tegen de gasfabriek. In een schrijven aan de Gemeenteraad dat is ondertekend door 68 ingezetenen geven zij te kennen: “Dat het bouwen van eene Gemeente – Gasfabriek niet in het belang zal blijken te zijn der Gemeente Castricum en zulks om de navolgende redenen:

Staat de rendabiliteit eener dergelijke gemeentelijke fabriek zeer zwak in verband met het groote kapitaal, dat er ingestoken zal moeten worden.
Zal deze fabriek niet dan zeer onvoldoende kunnen voorzien in de behoefte aan goedkoope beweegkracht, die bij stijgende loonen eene steeds klimmende beteekenis krijgt voor eene landelijke bevolking.
Biedt gaslicht hygiënisch en ook wat betreft gemak niet de voordeelen van electrisch licht.
Zijn het elektrisch licht en de elektrische beweegkracht te verkrijgen met een betrekkelijke kleine kapitaal behoefte.”

Vervolgens vragen de ondertekenaars om nu eens aandacht te schenken aan de gedane aanbieding van de ‘Kennemer Elektriciteit Maatschappij’. Zij vragen bovendien om advies in te winnen bij die gemeenten die reeds een contract met die maatschappij hebben afgesloten.

Besluit tot bouw van de gasfabriek

In de vergadering van 6 augustus 1913 besluit de Raad toch gas te prefereren boven elektriciteit en opdracht te geven aan de firma Spruit en Bakker tot het bouwen en volledig installeren van een steenkolengasfabriek met inbegrip van buizennet, lantaarns en alles wat voor het in exploitatie brengen benodigd mocht zijn voor de som van 61.810 gulden.

*De opdracht voor de gasfabriek gaat naar firma Spruit en Bakker uit Den Helder.*

Deze aanbieding is aanzienlijk kleiner van opzet; de gaslevering aan Limmen is vervallen, het buizennet veel korter en de bouw van de directeurswoning is hieronder niet begrepen; op 27 augustus 1913 keurt GS dit raadsbesluit goed. Een maand eerder al had GS goedkeuring gehecht aan de aankoop van de grond, daarbij de kanttekening makend dat ze niet voldoende termen aanwezig achtten om de goedkeuring te onthouden; “We kunnen ons evenwel met het voornemen tot den bouw der gasfabriek, die zoo weinig uitzicht van rentabiliteit aanbiedt in geenen deele vereenigen en constateeren dat bij deze.”

*afb. 3 De plaats van de gasfabriek aan het begin van de Oude Haarlemmerweg en de omliggende bebouwing bij de oprichting van de fabriek in 1913.*

Jaarboek 14, pagina 7

Directeurswoning

De bouw van een directeurswoning bij de gasfabriek volgens het ontwerp van de architecten Veldkamp en Wenink gaat bij openbare inschrijving; in totaal hebben 16 aannemers op maandag 6 oktober 1913 ingeschreven met aanneemsommen variërend van 4.124 tot 5.250 gulden. De Raad vindt het bedrag voor de woning te hoog en wil met een nieuw plan komen en dat dan onderhands gunnen aan de laagste inschrijver. Op 17 november 1913 wordt opnieuw ingeschreven, echter uitsluitend door de plaatselijke aannemers te weten G.Borst, G. Kabel, Jac. Res, J. Tromp, Joh. Vlaar en J.Weel. De laagste inschrijver is aannemer Johannes Tromp voor een bedrag van 3.389 gulden; aan hem wordt op 20 november 1913 de bouwopdracht gegund.

3. Bouw en exploitatie van de fabriek

De opbouw van de fabrieksinstallatie

De bereiding van steenkoolgas, ook wel stadsgas genoemd, berust op een vrij eenvoudig principe: steenkool wordt in ovens verhit zonder dat zuurstof vrij kan toetreden; daarbij komt gas vrij dat afzonderlijk wordt opgevangen. Dit gas wordt verder afgekoeld en gezuiverd van ammoniak, teer en zwavelwaterstof en kan daarna worden gebruikt voor verlichting, verwarming en andere doeleinden. Het ontwerp van de gasfabriek in Castricum is gebaseerd op een dagproductie van 1.000 kubieke meter.

Het gebouwencomplex zal bestaan uit een stokerij met daaraan grenzend een steenkolenloods, waarvan een gedeelte voor werkplaats is bestemd, een toestellenkamer, een zuiverhuis met regeneratieruimte, een meterkamer, een gashouder, een kantoor, magazijn, badruimte en schaftlokaal.

In de stokerij worden twee ovens geplaatst, een met 4 en een met 2 retorten (vaten). De 4-retortsoven zal in de drukste tijden in bedrijf zijn en de 2-retortsoven in de zomermaanden. De ovens zijn zogenaamde generatorovens met horizontale retorten. Retorten zijn circa 3 meter lange buizen gemaakt van vuurvaste steen, ze worden gevuld met steenkool; door uitwendige verhitting worden de steenkolen omgezet in kooksgas en kooks. Elke oven heeft een eigen schoorsteen boven het ovenblok, aan de achterzijde wordt ‘geslakt’ en aan de voorkant is een bedieningsgalerij.

*afb. 5 Een plattegrond van het fabrieksgebouw met daarbij aangegeven de indeling bij de start in 1914.*

Vanuit de retorten komt het gas via een verzamelbuis (de main) en door een ringvormige koeler (condensor) voor de eerste afscheiding van koolteer, ammoniak en water. Een vleugelpomp (exhauster) in de meterkamer zorgt voor het verdere transport van het gas door de teerafscheider (pelouze) en de ammoniakwasser (scrubber). In het laatste toestel werd door middel van roterende houten borden het ammoniakgas opgelost in water.

Hierna gaat het gas naar het zuiverhuis om te worden gezuiverd van zwavelwaterstof. In het zuiverhuis staan twee zuiverkisten (elk ruim 3 kubieke meter), die zijn voorzien van 3 lagen houten roosters, waarop ijzeraarde (ijzeroxyde-hydraat) wordt aangebracht, waardoor het gas stroomt. De afgewerkte ijzeraarde wordt door uitspreiding in de lucht in de regeneratieruimte weer actief gemaakt om opnieuw te worden gebruikt.

Na het zuiverhuis passeert het gas achtereenvolgens de fabrieksmeter, de gashouder met een capaciteit van 600 kubieke meter en de regulateur, die het gas op de juiste druk in het buizennet handhaaft. De fabrieksmeter en regulateur staan opgesteld in de meterkamer.

Even buiten de fabriekshal wordt een waterdichte put gebouwd van gewapend beton met een inhoud van 25 kubieke meter voor berging van teer en ammoniakwater. De opdracht aan de firma Spruit en Bakker omvat bovendien de levering van:

50 complete lantaarns (met staande gloeilichtbranders, dagvlam, kousen en kraan met hevel)
30 lantaarnpalen (20 bestaande palen waren nog bruikbaar) buizennet van in totaal 4.250 meter
muntmeters
gereedschap voor smederij en fitterij

*afb. 6 Hier een voorbeeld van retortovens; hier meerdere ovens met elk 9 retorten in de grote gasfabriek te Alkmaar.*

Jaarboek 14, pagina 8

*afb. 7 De kleine gashouder aan de Oude Haarlemmerweg.*

Het eerste gas op 27 februari 1914

De bouw van de fabriek verloopt voorspoedig. Jacob Blaauboer, directeur van de gasfabriek te Egmond aan Zee is door de gemeente Castricum aangezocht om de bouw deskundig te begeleiden, de betalingen te verrichten enzovoorts. Al op 27 februari 1914 wordt het eerste gas geleverd. Op de vooravond van de dag dat de gasfabriek ‘licht zal verschaffen’, vraagt de gemeenteraad zich af of dit met enig feestvertoon zal plaats vinden, maar de burgemeester acht het beter nog wat te wachten totdat de gehele leiding in orde is. Eerder zijn er advertenties geplaatst voor een stoker en voor een baasfitter; dit laatste is de officiële benaming voor de bedrijfsleider van de gasfabriek. Als baasfitter wordt Johannes H. L. van Kortenhoff op een jaarinkomen van 750 gulden aangesteld met bovendien vrij wonen en vrij ‘vuur en licht’. De stoker wordt Mattheus Kools op een jaarinkomen van 715 gulden; hij komt net als de baasfitter van Bergen op Zoom.
Voorafgaande aan de inbedrijfstelling is in december 1913 door de gemeenteraad een verordening aangenomen, waarin de voorwaarden zijn geregeld voor de levering van gas door de gemeente; allerlei bepalingen over de aansluitkosten, gasmeterhuur enzovoorts zijn in deze verordening vastgelegd; tevens wordt de zogenoemde gascommissie ingesteld; deze commissie bestaat uit 3 gemeenteraadsleden en heeft tot taak B en W bij te staan in het beheer van de gasfabriek door regelmatig toezicht te houden op het financieel beheer en op de toestand en de werking van de gasfabriek. De samenstelling van de ‘Commissie van Bijstand in de Gemeente Gasfabriek’, zoals de gascommissie officieel heet, gaat bestaan uit wethouder P.J. Valkering als voorzitter en de raadsleden P. Kuijs en G. Louter; de baasfitter is secretaris.

In dezelfde raadsvergadering worden de voorwaarden vastgesteld waarop muntgasmeters ter beschikking worden gesteld. Hieruit blijkt dat bij muntgasverbruikers de binnenleiding, een harplamp met brander en een gaskomfoor in bruikleen kan worden aangelegd respectievelijk beschikbaar gesteld. De muntgasverbruiker verplicht zich daarbij wel om minimaal 150 kubieke meter gas per jaar af te nemen, in geval van een lager verbruik moet worden bijbetaald.

Exploitatie van de gasfabriek in de beginjaren

In mei 1915 verschijnt een gedrukt verslag ‘omtrent den toestand en de exploitatie der Gemeente-Gasfabriek te Castricum over het 1e bedrijfsjaar 1914’. Hieruit blijkt dat in dat jaar de totale gasproductie 112.543 kubieke meter is geweest en dat hiervoor 407.044 ton steenkolen is ingezet. De gasproductie schommelt in dit jaar afhankelijk van het seizoen tussen 86 en 732 kubieke meter per etmaal. De gaslevering is verdeeld over de gewone meters (71 procent), de muntmeters (16 procent), de straatverlichting (4 procent) en voor eigen gebruik van de fabriek met woonhuis (3,4 procent); voor gasmotoren wordt slechts 1,5 procent afgeleverd. De overige producten zijn 282 ton cokes, 16,3 ton koolteer en 200 hectoliter ammoniak. De cokes wordt voor ruim de helft gebruikt voor het stoken van de ovens, het overige wordt verkocht aan de Castricummers. De ammoniak wordt gedeeltelijk als eerste kennismaking gratis verstrekt aan de Castricumse landbouwers. Op 31 december 1914 is het buizennet uitgebreid tot een lengte van 9.073 meter en zijn er 291 gewone meters en 100 muntmeters geplaatst. De openbare verlichting wordt volledig door de gasfabriek verzorgd, wel zijn er nog veel problemen met de ontsteking van de lantaarns.

Het jaar 1914 wordt met een nadelig saldo van 2.589 gulden afgesloten. Het uitbreken van de eerste wereldoorlog met daardoor een stijging van de kolenprijzen heeft een ongunstig gevolg voor de exploitatie, waardoor de eerste drie jaren van de gasfabriek nog verliesgevend zijn. In 1917 en 1918 is er volgens de balans echter een redelijke winst gemaakt van rond 3.400 gulden per jaar. Dit is van korte duur, want over het jaar 1919 wordt er een verlies gemaakt van niet minder dan 7.910 gulden.

Buizennet

Het bij de bouw vastgestelde buizennet had een totale lengte van 4.250 meter ijzeren buis. Tijdens de bouw van de fabriek wordt het net reeds uitgebreid met de Kramersweg over het spoor, het Schulpstet, Noordeind en de Oosterbuurt; na de inbedrijfstelling volgen onder andere de Cieweg, Schoutenbosch, 1e en 2e Groenelaan en Peperstraat. Op 31 december 1914 heeft het net een totale lengte van 9.073 meter.

Onder de dorpsbewoners bestond grote belangstelling om aangesloten te worden op het gasnet. De bewoners van de Kramersweg over de spoorlijn en van de Duinkant richten al in een vroeg stadium een verzoek aan het gemeentebestuur om aansluiting aan de nog te bouwen gasfabriek, zowel voor verlichting maar vooral voor het kookgas. Zo schrijven ook de zeven bewoners van de Hoogevoort in 1917 een brief, waarin zij reageren op het afwijzen van hun verzoek om te mogen worden aangesloten op het gasbuizennet: “Opdat zij bewoners der Hoogevoort ook in ’t genot konden gesteld worden, zoowel licht als kookgas te gebruiken.” Het gemeentebestuur had het verzoek afgewezen mede namens de Minister van Binnenlandse Zaken; als reden werden de heersende kolenschaarste en de grote kosten opgegeven.

De bewoners van de Hoogevoort constateren echter dat er elders wel verschillende aansluitingen plaats vinden, met name

Jaarboek 14, pagina 9

worden de broederswoningen op het Gestichtsterrein van Duin en Bosch genoemd: “(…) die toch zeker niet minder kostbaar zal zijn, als een eventuele aansluiting voor de Hoogevoort, terwijl in de broederswoningen voor verlichting elektrisch licht aanwezig is en ondergetekenden zich met een olielamp of een stukje kaars moeten behelpen, verzoeken nogmaals beleefd doch dringend dat ook hunner woningen in het gasbuizennet worden opgenomen, temeer daar zij met den op handen zijnde winter totaal van alles zijn verstoken en alleen zijn aangewezen (vooral met het oog op de bereiding van spijzen en dranken) op het gebruiken van fornuis of kachel, waar geen of altijd in zeer ontoereikbare mate, brandstof voor aanwezig is.”

Vanwege de hoge kosten is het advies van de gascommissie negatief. Om dezelfde redenen werd eenzelfde verzoek reeds eerder afgewezen. Hierbij werd opgemerkt dat de prijzen van de materialen door de oorlogsomstandigheden weer zijn gestegen.

In de beginjaren van de gasfabriek werd het buizennet nog maar beperkt uitgebreid. Was het eind 1914 ruim 9 kilometer, vijftien jaar later, eind 1929, is het nog maar 11 kilometer. In de jaren (negentien) dertig komt de grote uitbreiding met aan het einde van 1939 een totale lengte van niet minder dan 27 kilometer.

De gasploeg aan het werk bij de hoek Stetweg - Van Oldenbarneveltweg in Bakkum. — af. 8 De gasploeg aan het werk bij de hoek Stetweg – Van Oldenbarneveltweg in Bakkum; van links naar rechts Jan Korsman, Jan D. Korver, Van der Himst, Jaap Beentjes, Cees van der Himst, Jan Stef en Frans Zonneveld.

Straatverlichting op gas

Bij de opzet van de gasfabriek in onze gemeente wordt in hoofdzaak gedacht aan gas voor verlichtingsdoeleinden. De straatverlichting op gas wordt dan ook ervaren als een van de eerste symptomen van de moderne tijd na eeuwen van duisternis en schaarse olielampjes. Belangrijk element in de besluitvorming voor de bouw van een gasfabriek vormt daarom ook de straatverlichting. Al tijdens de bouw van de gasfabriek wordt door Rijkswaterstaat goedkeuring verleend om langs de Rijksweg (Dorpsstraat) gasstraatverlichting aan te leggen en daarop 14 gaslantaarns aan te sluiten. Bij de bouw van de fabriek hoort ook de levering van 30 complete lantaarnpalen en 20 lantaarns, die op de bestaande (olie) lantaarnpalen kunnen worden gemonteerd.

Het gasverbruik aan de straatverlichting is voor de gemeente een aanzienlijke kostenpost. Waar dit mogelijk is wordt het aantal branduren verminderd. Zo wordt bij volle maan de straatverlichting niet ontstoken en worden de meeste straatlantaarns al om half elf ’s avonds gedoofd.

De gasploeg voor de kapperswinkel van Bertus Stuifbergen aan de Dorpsstraat nu het tabakswinkeltje van 'Guurtje'. — *afb. 9 De gasploeg voor de kapperswinkel van Bertus Stuifbergen aan de Dorpsstraat nu het tabakswinkeltje van ‘Guurtje’; van links naar rechts Nijsen, Nijman, Korsman, Korver en kantonnier Bot.*

Regelmatig komen verzoeken van de Castricumse bewoners voor plaatsing van straatlantaarns. In 1924 is dit een verzoekschrift dat door 29 bewoners van de Torenstraat, Ruiterweg en Hoogevoort is ondertekend. In dat jaar staan er inmiddels 75 lantaarns in de gemeente, waarvan er 6 de gehele nacht door branden. Een jaar eerder is op verzoek van de vereniging ‘Castricum Vooruit’ voor het huis van de verloskundige in de Burgemeester Mooijstraat een lantaarn geplaatst, die de gehele nacht brandt. Met de groei van Castricum wordt de straatverlichting gestaag uitgebreid. Zo bedraagt het aantal lantaarnpalen in 1914, 1924, 1934 en bij de laatste opgave in 1940 achtereenvolgens 50, 75, 179 en 257 stuks.

Het aansteken en doven van de vele lantaarnpalen is een arbeidsintensief gebeuren. In de jaren (negentien) twintig worden de meeste gaslantaarns van een zogenaamd uurwerk voorzien. Nog later worden deze uurwerken vervangen door drukstootapparatuur; dit is een automaat die reageert op een verhoging van de gasdruk in het buizennet vanuit de gasfabriek, waardoor de gastoevoer naar de waakvlam wordt geopend of gesloten. Bij een opgave in 1933 zijn er van de 156 lantaarns nog slechts 2 op handbediening. Ook blijkt uit deze opgave dat er grote verschillen bestaan in de lichtopbrengst van de lantaarns; zo zijn er 4-, 3- of 2-vlamslantaarns in aantallen van respectievelijk 10, 67 en 79 lantaarns. Op de belangrijkste (kruis)punten worden de 4-vlamslantaarns geplaatst.

Vanaf de gasfabriek komen we over de spoorweg aan de Dorpsstraat rechts van de weg tegenover Funadama hier een op gas gestookte straatlantaarn tegen; het is omstreeks 1916, rechts van de weg liggen de tramrails van de stoomtram. — afb. 10 Vanaf de gasfabriek komen we over de spoorweg aan de Dorpsstraat rechts van de weg tegenover Funadama (Dorpsstraat 2) hier een op gas gestookte straatlantaarn tegen; het is omstreeks 1916, rechts van de weg liggen de tramrails van de stoomtram.

Jaarboek 14, pagina 10

Grote verliezen voor de gasfabriek

Naar aanleiding van de onrendabele exploitatie heeft op verzoek van het Gemeentebestuur de heer J. Adriaanse uit Harderwijk in oktober 1920 een rapport opgesteld over de exploitatie van de gemeente gasfabriek. Als belangrijkste oorzaken voor de problemen stelt hij:

dat door het beschikbaar komen van elektriciteit, de gasfabriek gedegradeerd is tot leverancier van uitsluitend kookgas;
de kleine omvang der gemeente;
de gemakkelijke en goedkope wijze waarop petroleum weer verkrijgbaar is;
de hoge kosten van de bouw der gasfabriek;
de onvoordelige positie, waarin vooral kleine gasfabrieken door de regelingen der Rijkskolendistributie (in verband met de 1e wereldoorlog) gebracht zijn.

Daartegenover stelt de heer Adriaanse dat de fabriek op de grens staat van het al of niet kunnen renderen en niet al te grote offers eist van gemeente of gebruikers; dat de abnormale kolentoestand met zijn verrekening van cokesprijzen niet altijddurend kan zijn en dat in een moderne gemeente gas niet meer te missen is. Verder kunnen een kleine vermeerdering der bevolking, een levering aan het naburige ziekenhuis, een betere regeling der kolenprijzen en die der bijproducten reeds bestaansmogelijkheid aan de fabriek verlenen.

Conclusies uit het onderzoek inzake alternatieven zijn:

Uitbreiding van de gasproductie door aansluiting van naburige gemeenten is uit financieel oogpunt onmogelijk.
Bij verkoop van de gasfabriek lijdt de gemeente zeker een verlies van 63.000 gulden.
Voortzetting der exploitatie tegen behoorlijke gasprijzen is niet mogelijk tenzij de jaarproductie minstens 180.000 kubieke meter bedraagt.

Er zijn nu in Castricum 530 afnemers met een gemiddeld verbruik van 300 kubieke meter per jaar; bij de huidige productie en een gasprijs van 25 cent per kubieke meter bedraagt het jaarlijks verlies 10.000 tot 13.000 gulden.

Het gemeentebestuur besluit de gasfabriek in eigen exploitatie te houden, omdat dit financieel gunstiger is dan verhuur.

Electriciteit in Castricum

De Kennemer Elektriciteits Maatschappij (K.E.M.) heeft een centrale in IJmuiden en voorziet IJmuiden en direct aangrenzende plaatsen van elektriciteit. Op 23 mei 1911 kondigt de maatschappij plannen aan middels een schrijven aan de gemeentebesturen om een gedeelte van Noord-Holland van elektrische stroom te gaan voorzien vanuit de centrale in IJmuiden. Ook in het noorden van onze provincie zijn er plannen; een commissie tot voorbereiding van de elektrische centrale voor Westfriesland vraagt in juni 1911 aan het gemeentebestuur toe te treden tot een nog op te richten N.V.

Castricum kent nog niet het gemak van elektriciteit; ook in een groot aantal andere plaatsen is dit nog het geval. Elektriciteit staat nog in de kinderschoenen. Er moet een moeilijke keuze gemaakt worden tussen de bouw van een gasfabriek of de aansluiting op een elektriciteitscentrale, zoals ook eerder in dit artikel is gemeld.

Voor de lichtvoorziening heeft elektriciteit, hoewel het vrij duur is, toch de voorkeur; voor het koken is steenkolengas een beter alternatief dan petroleum of haardvuur. Castricum kiest dus voor de gasfabriek, met de elektriciteit als geduchte concurrent, zo spoedig zal blijken.

Op 3 december 1914 krijgt het gemeentebestuur van Gedeputeerde Staten een brief betreffende de levering van elektrisch licht aan inwoners van de gemeente. Volgens de provinciale verordening is dit niet meer tegen te houden. B. en W. stellen aan GS voor om hieraan voorwaarden te stellen en dat alleen elektrisch licht mag worden geleverd voor een bepaalde prijs en niet gratis, omdat dit oneerlijke concurrentie zou zijn. Nu de gasfabriek van de gemeente grote financiële offers vraagt, wil het gemeentebestuur de elektriciteitsvoorziening zoveel mogelijk blokkeren.

Zo vraagt de K.E.M. in maart 1915 vergunning om in gemeentegrond laagspanningskabels te mogen leggen vanaf de Dorpsstraat door de Schoolstraat naar de stoomzuivelfabriek ‘De Holland‘ aan de Breedeweg en naar het huis van de heer J.F. Rommel aan de Kramersweg (nu Burgemeester Mooijstraat) gelegen circa 75 meter van de Dorpsstraat. Het gemeentebestuur wil hiervoor alleen vergunning verlenen als de K.E.M. geen gratis licht en geen gratis installaties levert. In haar reactie stelt de K.E.M. dat de tarieven in Castricum gelijk zijn aan elders, maar dat voor het eerste jaar de gebruiker de keuze heeft tussen het zelf bekostigen van de installatie met het recht op een jaar lang gratis stroom of het ontvangen van een gratis installatie met onmiddellijke ingang van de betaling van de stroom.

Ook GS laten van zich horen; zij eisen dat het gemeentebestuur deze voorwaarde intrekt, omdat het daartoe geen bevoegdheid heeft. Burgemeester Mooij deelt mee dat de voorwaarde onder protest wordt ingetrokken, erop wijzend dat de leveranties door de K.E.M. “groote concurrentie zou aandoen aan de gemeentelijke gaslevering, waar de financiële toestand der gemeente niet van dien aard is, dat deze een dergelijk voordeel ook aan de ingezetenen kan bieden.”

De burgemeester geeft zich nog niet helemaal gewonnen. Hij eist van de K.E.M. voor elke kabellegging jaarlijks een recognitie (heffing) van één gulden. De K.E.M. gaat met deze voorwaarde niet akkoord, maar om toch stroom aan de kaasfabriek en de heer Rommel te kunnen leveren, besluit zij voorlopig te betalen en vervolgens rechtskundig na te gaan of de heffing wettig is.

Een half jaar later in februari 1916 neemt de gemeenteraad het besluit om de gasprijs met 2 cent per kubieke meter te verhogen van hen die aan de elektriciteitskabel zijn aangesloten; dit in verband met de toename van het aantal aansluitingen aan de kabel. De verhoging is niet van toepassing op degene die de elektriciteit uitsluitend als drijfkracht gebruikt.

Gemeentelijke Lichtbedrijven Castricum in 1920

De hierboven geschetste merkwaardige toestand waarbij de gemeente als ondernemer van de gasfabriek haar macht misbruikt om de concurrentie met elektriciteit tegen te gaan, kan geen stand houden. In de gemeenteraad gaan oktober 1917 stemmen op om het elektrisch bedrijf in eigen beheer te nemen. De raad vraagt overleg te plegen met het Provinciaal Elektrisch Bedrijf van Noord Holland (PEN), die inmiddels de zaken van de K.E.M. had overgenomen.

In deze periode levert de stroomvoorziening rechtstreeks aan de gebruiker het PEN grote verliezen op. Daarom worden er van de zijde van de Provincie herhaaldelijk pogingen in het werk gesteld om de diverse gemeenten te bewegen de stroomdistributie zelf ter hand te nemen. Hierbij wordt met name betoogd dat bij de tariefstelling de gemeente meer dan het PEN rekening kan houden met de behoeften der plaatselijke verbruikers. Tegen het eind van 1919 zwicht onze gemeente voor deze drang; het PEN verzekert bovendien dat de stroomtarieven in de toekomst niet onbelangrijk zullen

Jaarboek 14, pagina 11

worden verlaagd, waarbij de gemeente belangrijke exploitatiewinsten worden voorgespiegeld. Per 1 januari 1920 vindt de stichting van het Gemeentelijk Elektriciteits Bedrijf (G.E.B.) plaats. Het plaatselijke laagspanningsnet inclusief alle aansluitingen, meters, munten, gratis installaties, wordt overgenomen van het PEN; bij het gasbedrijf wordt een afdeling elektriciteit gevoegd, de naam Gasfabriek Castricum wordt gewijzigd in Gemeentelijke Lichtbedrijven Castricum.

*Gemeentelijke Lichtbedrijven Castricum.*

De nieuwe afdeling maakt niet alleen gebruik van de faciliteiten die het kantoorpersoneel kan bieden, maar krijgt ook de beschikking over een kleine werkplaats, waar de elektriciteitsmeters door de heer Klesse konden worden geijkt en van waaruit de alom bekende Henk van Amersfoort zijn werkzaamheden in de gemeente kon verrichten.

*afb. 11 Directeur Jacobus van Hoeve op latere leeftijd.*

De affaire Van Kortenhoff

De leiding van de gasfabriek is niet in goede handen. Al vrij snel blijkt dat de administratie niet in orde is. Al in 1916 wordt deels op kosten van de inmiddels tot directeur benoemde Van Kortenhoff een andere administratie ingevoerd, die regelmatig door de De Wit, directeur van de gasfabriek te Velsen, wordt gecontroleerd. Het financiële beheer blijft slecht, de directeur moet steeds gecontroleerd worden, de administratie loopt achter en de directeur zou ten onrechte brandstoffen verstrekken. Eind 1919 valt het besluit om de directeur te ontlasten van het financiële beheer en hem alleen de technische leiding te laten.

Omdat de directeur regelmatig in gebreke is, wil het gemeentebestuur hem niets van het elektrisch bedrijf in handen geven; de directeur volgt namelijk cursussen om ook als lijnwerker aan het elektrisch net een vaste aanstelling te krijgen. In augustus 1920 is de maat vol; de gascommissie heeft ontdekt dat de directeur privé-uitgaven op het bedrijf heeft geboekt; hem is de gelegenheid gegeven eervol ontslag aan te vragen. Dat heeft hij gedaan en vervolgens is hem dat op 1 december 1920 verleend.

Directeur Jacobus Van Hoeve

Op de vacature voor een nieuwe directeur komen 3 sollicitanten; de beste papieren heeft Jacobus van Hoeve, op dat moment nog werkzaam in Visby (Zweden). De 27 jarige Van Hoeve wordt aangenomen per 1 maart 1921. Hij komt met zijn vrouw Margaretha de Beurs begin maart van dat jaar in Castricum wonen; 3 maanden later wordt hier hun enige kind en dochter Maria geboren.

Directeur Van Hoeve weet het verlies van de gasfabriek aanzienlijk te verlagen, toch zal het nog wel even duren voordat er winst gemaakt wordt, mede door de voortdurende verlaging van de gasprijzen. Bij de verlaging van de gasprijs van 14 op 10 cent per kubieke meter in de raadsvergadering van 17 december 1925 spreekt raadslid Liefting nog de hoop uit dat de gasfabriek gunstiger resultaten mag hebben, daarbij verzucht hij: “Misschien wordt dit zwarte monster nog eens een blanke maagd.”

De grootste financiële zorgen behoren echter tot het verleden; de verliezen van de gasfabriek worden ruimschoots gecompenseerd door de winst van het elektriciteitsbedrijf.

De gasproductie

De gasproductie blijft tijdens de periode Van Kortenhoff op ongeveer één niveau; na de komst van Van Hoeve zien we in de jaren die volgen de gasproductie aanzienlijk stijgen. Dit houdt ook verband met het einde van de eerste wereldoorlog en vooral met de voortdurende uitbreiding van Castricum. In afbeelding 12 is het verloop van de gasproductie geschetst vanaf de start in 1914 met een gasproductie van 112.543 kubieke meter tot 1.418.540 kubieke meter in 1942.

Terwijl de gasproductie in de periode 1914 – 1942 dus met een factor 12 is toegenomen, zijn ook de productie van cokes en koolteer respectievelijk met een factor 9 en 7 gegroeid; door een meer efficiënte procesvoering houdt het verbruik aan steenkolen

Jaarboek 14, pagina 12

geen gelijke tred met de gasproductie; de toename is slechts een factor 9. In het begin wordt de ammoniak verkocht aan de Centrale Ammoniakfabrieken in Weesperkarspel. Door hoge transportkosten is dit niet meer rendabel en vindt het ammoniak zijn weg in het riool en het oppervlaktewater of wordt gratis geleverd aan de Castricumse landbouwers. De geproduceerde koolteer kan in vaten regelmatig afzet vinden bij de Nedteer te Diemen.

Bedrijfsuitbreidingen

Met de stijging van de gasproductie moet ook het bedrijf worden uitgebreid. Bij de start van de fabriek is het terrein nog slechts 1.959 kubieke meter groot; in de loop der jaren is het vergroot tot 5.029 kubieke meter. De belangrijkste terreinuitbreidingen zijn:

in 1928 met 950 kubieke meter voor de bouw van een grote kolenloods van steen ter vervanging van de kleine houten loods;
in 1932 met 410 kubieke meter voor de bouw van een tweede gashouder;
in 1938 met 1.700 kubieke meter voor de opslag van cokes.

*afb. 13 Het bedrijfsterrein in 1913 en na de laatste uitbreiding in 1938.*

Investeringen

De belangrijkste investeringen voor het gasbedrijf betreffen de ovens, de uitbreiding van het buizennet en de bouw in 1932 van een tweede gashouder met een inhoud van 1.500 kubieke meter, waardoor de opslagcapaciteit van de fabriek wordt verhoogd van 600 naar 2.100 kubieke meter gas. Door de hoge tot zeer hoge temperaturen moeten de ovens regelmatig worden gerepareerd of vernieuwd; ook eist de stijging van de gasproductie een uitbreiding van de ovencapaciteit. Zo wordt ter vervanging van een oude oven en ter vergroting van de capaciteit zowel in 1922 als in 1925 een nieuwe oven met 6 retorten gebouwd. In 1934 wordt een zogeheten schuinkameroven in bedrijf gesteld; de twee retortovens blijven dan in reserve.
De schuinkameroven is een nieuw ontwikkeld oventype met een hoge gasproductie. Aanvankelijk bestaat de oven uit vier kamers, later zijn er nog twee kamers bijgebouwd. Een kamer is 30 cm breed, 9 meter hoog en circa 5 meter lang; in elke kamer kan 1.200 kg kolen worden geladen. De zeer smalle kamers worden door het ‘ondervuur’ aan weerszijden verhit, hierdoor wordt een hoge gasproductie bereikt van 3.300 kubieke meter per dag met vier kamers.

Al spoedig is er ook behoefte om bij de gasfabriek een toonkamer in te richten. In 1924 was reeds de winkel van J. Boon tevens ingericht als toonkamer van gasartikelen, zoals gascomforen, kachels en fornuizen; deze artikelen blijven het eigendom van de gemeente. Toch is dit niet ideaal en in 1925 valt het besluit om een directeurswoning bij te bouwen en de reeds bestaande woning in te richten voor kantoor, archief en toonkamer van de gasfabriek; het bestaande kantoor wordt dan werkplaats. In 1936 wordt de toonkamer nog eens flink uitgebreid.

Het spreekt vanzelf dat in de loop der jaren ook apparatuur in de meterkamer (koeler, ammoniakwasser, zuiverkisten enzovoorts) wordt vervangen en uitgebreid. Nieuwe installaties die in de beginjaren nog niet beschikbaar waren, zijn:

een gasmotor, die loopt op het eigengemaakte gas en gebruikt wordt voor de aandrijving van verschillende werktuigen in tijden dat er veel gas beschikbaar is (gashouder vol); is dit niet het geval dan worden elektromotoren ingeschakeld.
een stoomketel, die wordt gestookt met cokes en die stoom produceert voor verwarmingsdoeleinden om onder andere de teer te kunnen rondpompen.
machines voor het vullen van de ovens met kolen (laadschop met kiepinrichting), voor het transport van kolen van de spoorwagons (die opgesteld staan op een zijspoor langs de spoorlijn) naar de kolenopslag en voor het transport van cokes van de ovens naar de opslag (een kabelhellingbaan met trolley, aangedreven door een elektrische lier).

4. Het personeel en hun werk

Het gasbedrijf van alledag

Om een idee te geven van de dagelijkse gang van zaken op de gasfabriek heb ik informatie ingewonnen bij enkele ex-medewerkers, waaronder Niek de Graaf, die vele jaren tot aan de sluiting werkzaam was op het kantoor van de gasfabriek.

Het vaste personeel van de gasfabriek bestond uit een directeur, twee mensen op kantoor, drie fitters (allen in dagdienst) en dan nog vier stokers in ploegendienst. Het merendeel van de werkzaamheden op het terrein van de gasfabriek werd verricht in de stokerij, de fitterij en op het kantoor; daarnaast waren buiten de fabriek vooral de werkers aan het leidingnet en de meteropnemer werkzaam.

De stokerij

Of u nu ’s ochtends vroeg, ’s avonds laat, overdag of ’s nachts, door de weeks of op zon- en feestdagen het terrein van de gasfabriek zou betreden, er zou altijd tenminste één man aanwezig zijn: de stoker. Een gasfabriek is namelijk een continu bedrijf waar dag-in-dag-uit gas wordt geproduceerd, zodat de verbruiker nooit verstoken is van gas. Onafgebroken gaslevering was dan ook de dwingende taakstelling van het bedrijf. Als door bepaalde oorzaken de gasdruk in het leidingnet één enkele seconde zou wegvallen en daardoor de gastoestellen in de woningen zouden doven, dan zouden de gevolgen ernstig kunnen zijn. In feite is hiervoor uiteraard de directeur verantwoordelijk, maar in de praktijk was het de stoker, die in zijn eentje bij nacht en ontij deze verantwoording moest dragen.

Wat hield het werk van de stoker in? Allereerst het stoken van het ondervuur met cokes voor het op temperatuur brengen en houden van de kamerovens; dan het met kolen vullen van de zes kamers: dit moest afhankelijk van de soort kolen en de gasbehoefte elke 6 à 8 uur gebeuren. Voordat de kamers werden gevuld, moest vooraf in de hitte en de rook van de geopende zijdeur de gloeiende cokesmassa worden Iosgestoken, afgevoerd en geblust, waarna de cokes via de cokesbreker naar het opslagterrein werd getransporteerd. De stoker was ook verantwoordelijk voor de kwaliteit van het geproduceerde gas, waartoe regelmatig toezicht op en registratie van de meetwaarden van de daarvoor bestemde toestellen en apparaten werd verwacht.

Jaarboek 14, pagina 13

Het werk van de stoker was heet en zwaar: het stoken van de generator, het laden van de ‘kamers’ met kolen, het los steken van de cokes. Hij werkte acht uur: om 06.00 uur, 14.00 uur of 22.00 uur werd hij afgelost. Het kwam wel voor dat hij voor 2 kwartjes per uur een extra wacht moest werken, als de stoker van de volgende wacht ziek was. Stoker Dirk de Graaf vond de zondagmiddag, als andere vaders met hun kinderen naar het duin konden gaan, de meest vervelende dienst. Waarlijk een weinig benijdenswaardig beroep, waarvan een gedeelte in de open lucht moest plaats vinden ook in duisternis en bij noodweer. Ja, de stokers waren de echte gasmannen. Als zodanig zijn in de loop der jaren werkzaam geweest: Mattheus Kools, Frans Tromp, Jan Verdwaald, Jan Korsman, Jaap Baltus, Dirk de Graaf, Gerrit, Janus en Nardus Lute.

Voor de deur naar de stokerij. — afb. 14 Voor de deur naar de stokerij; van links naar rechts Jan Korsman, Arie Stel en Jacob Baltus (als stoker en/of terreinwerker), Johanna Grobbe en Pieter Gorter (respectievelijk als werkster en boekhouder op het kantoor).

Op de gasfabriek zijn nooit zeer ernstige ongelukken gebeurd. Het bleef beperkt tot het breken van ledematen of dergelijke. Zo brak Dirk de Graaf een arm bij het lossen van kolen. Korsman had vaker een ongeluk gehad; hij was de komiek onder de stokers. Zo probeerde hij eens een drijfriem om een nog draaiende as te leggen, dit kostte hem bijna een hand. Ook had hij een keer een stroomrail vast met 220 volt, wat fataal voor hem had kunnen aflopen, als de directeur niet razendsnel de stroom had uitgeschakeld. Grote hilariteit ontstond toen Korsman in de teer was gevallen en door zijn collega’s van boven tot onder moest worden gereinigd.

Naast de fabriek met op de achtergrond de kleine gashouder. — afb. 15 Naast de fabriek met op de achtergrond de kleine gashouder; van links naar rechts directeur Van Hoeve, Van Amersfoort, onbekend (2x), Jan Verdwaald, Thomas Portegijs, Jan D. Korver, Piet Nijman en onbekend.

De stoker werd ook ingeschakeld om met behulp van het gaskastje huisdieren te vergassen. Voor twee kwartjes kon men zijn hond of kat laten vergassen. Vooral direct na de verhoging van de hondenbelasting kwamen veel Castricummers met hun zogenaamd zieke hond om het beest te laten vergassen. De stoker plaatste een kast over het huisdier en liet via een slang onder de kast gas ontsnappen. De dieren waren onmiddellijk dood. Dat het niet altijd naar wens verliep wist Dirk de Graaf te vertellen. Zo ontsnapten eens 3 katten bij het plaatsen van de kast. De katten werden weer met zeer veel moeite in de fabriek opgespoord en gevangen. Ook bleek voor een zeer grote hond de kast te klein. De hond werd agressief en beet een stuk uit de broek van Dirk; het arme dier ontkwam echt niet aan z’n lot.

Het fabrieksterrein

Voor het lossen van de per spoorwagon aangevoerde steenkolen, het afmeten en afleveren van cokes aan handelaren en particulieren, het verschonen van de zuiverkisten, de afvoer van koolteer en ammoniak, waren overdag enkele terreinwerkers aanwezig. Terreinwerkers waren vaak losse arbeidskrachten maar ook werd wel een nieuwe en vaak nog jonge werkkracht eerst aangesteld als terreinwerker/hulpstoker, voordat hij stoker kon worden. Als terreinwerker zijn onder andere Jan Verdwaald, Gijs van der Himst, Jacobus Beentjes en Janus Lute werkzaam geweest.

De fitterij

De fitterswerkplaats op het terrein vormde in feite de uitvalsbasis van deze afdeling. In deze werkplaats werden aan smidse en werkbank velerlei hulpstukken, gereedschappen en leiding onderdelen voor het bedrijf en het leidingnet gefabriceerd. Veel werk vond echter plaats langs de weg in onze gemeente: waar zag je ze niet in diepe kuilen en sleuven bij de aanleg en het onderhoud van het hoofdbuizennest en de dienstleidingen naar de woningen! Ook moesten de gasmeters worden geplaatst of indien nodig omgewisseld. De storingsdienst kon op zeven dagen van de week worden opgeroepen voor storingen (onder andere ‘muntje vast’). Voor het verwijderen van condenswater uit het buizennet moesten regelmatig de sifons worden leeggepompt.

Jaarboek 14, pagina 14

De aanleg en het onderhoud van de gasstraatlantaarns behoorde mede tot de taak van de gasfitters. Ik geef het je te doen om ’s avonds op de fiets met een ladder op je rug door het gehele dorp onwillige lampen weer te ontsteken. Voor het plaatsen en aansluiten van gaskachels in scholen en openbare gebouwen, en het verrichten van allerlei acquisitiewerkzaamheden ter bevordering van het gasverbruik, waren onze fitters de aangewezen personen. Als fitter zijn werkzaam geweest: Jan Dirk Korver, Piet Nijman, Lou Beentjes, Arie Stet en Piet de Boer.

De meteropneming

Gesierd met een heuse ‘gas’ pet was de meteropnemer dag-in-dag-uit langs de weg. Tot zijn taak behoorde het noteren van de meterstanden, het incasseren van de gaskwitanties en het ledigen en afrekenen van de muntgasmeters. Menig huisgezin met een muntgasmeter zag die afrekening met belangstelling tegemoet. In de meeste gevallen bleven bij de afrekening enkele muntjes over, waarvoor bij voorbaat al een bestemming was bedacht; het was een klein spaarpotje in een tijd dat ieder dubbeltje er één was. Als meteropnemer en/of incasseerder waren Thomas Portegijs en Ab van der Wolff werkzaam.

Het kantoor

Het kantoor van de gasfabriek kreeg velerlei bezoekers onder andere voor:

het aanvragen van nieuwe aansluitingen of afsluitingen door verhuizing;
het betalen van gasrekeningen anders dan aan de meteropnemer;
het verkrijgen van gasmuntjes of dubbeltjes voor de muntgasmeters;
informatie over diverse gastoepassingen met een kijkje in de toonkamer, waar diverse gasverbruikstoestellen stonden opgesteld en waar tevens gasslang, kousjes en glaswerk konden worden gekocht;
voor bonnen en afgiftebewijzen voor cokes aan handelaren en particulieren. Op het kantoor werkten twee à drie personen: in de loop der tijd zijn dit geweest: A.J. Kuperus, Klaas Gorter, Piet Gorter, Piet Kuijs, Niek de Graaf, Mattheus Marcker en Miep van Buren.

De directeur

De directeur was voor alles en allen verantwoordelijk; hij had zowel technisch als commercieel de leiding in handen. Tot zijn werkzaamheden behoorde:

de gasproductie in algemene zin en meer in het bijzonder het regelen van de temperatuur van generator en gasovens door middel van schuiven, kleppen en afsluiters in de diverse productiegas- en rookgaskanalen;
de aankoop van gaskolen, soms in combinatie met de gasfabrieken van Egmond aan Zee, Schagen en Krommenie;
de verkoop engros van cokes aan handelaren en grotere bedrijven;
het ontwerpen en berekenen van het gasbuizennet;
de propaganda en de voorlichtingsactiviteiten; bedrijfsbegrotingen en jaarrekeningen; commissievergaderingen en verslaglegging aan B en W; personeelszaken.

Propaganda ter bevordering van het gasverbruik

In de loop der jaren waren voor koken, bakken, braden, verwarming en warmwatervoorziening nieuwe en/of verbeterde gasapparaten op de markt gebracht. Door het gasbedrijf werd actieve propaganda gevoerd ter bevordering van het gasverbruik, enerzijds om het hoofd te bieden aan de concurrentie van elektriciteit en olie, anderzijds als overheidsbedrijf om de verbruikers bekend te maken met de diverse mogelijkheden van gastoepassingen. Hoewel de propaganda vooral een taak was van de directeur, was het gehele personeel daar op de een of andere wijze actief bij betrokken.

Zo werd reeds in 1926 bij de herinrichting van werkplaats, magazijn, kantoor en directeurswoning een kleine toonkamer ingericht. In 1936 kon deze ruimte aanzienlijk worden uitgebreid, zodat een complete serie gasapparaten kon worden getoond. Daarnaast konden in de gemeente bij enkele erkende gasfitters diverse gastoestellen worden aangetroffen.

In november 1926 werd door de toen zo geheten Gemeentelijke Lichtbedrijven deelgenomen aan een plaatselijke middenstandstentoonstelling met als slogans “Gas is de goedkoopste brandstof” en “Lichtreclame verhoogt Uw omzet”. Ook in 1938 nam het gasbedrijf deel aan de Algemene Handelstentoonstelling georganiseerd voor de plaatselijke middenstand.

In de gemeente werden vele malen bak- en braadcursussen gehouden, waardoor het gebruik van de gasoven, onder andere voor het bakken van in die jaren nog gebruikelijke ‘stoeten’ grote bekendheid kreeg. Mede door de op gang komende nieuwbouw kon de badgeiser en de keukengeiser, al dan niet gecombineerd met douche, meer en meer worden gepropageerd; voor de wekelijkse was kwamen gaswasketels in een bepaalde periode volop in de belangstelling te staan.

Handelstentoonstelling in cafe 'De Vrienschap' georganiseerd in 1939 voor de plaatselijke middenstand. — afb. 16 Handelstentoonstelling in cafe ‘De Vrienschap’ georganiseerd in 1939 voor de plaatselijke middenstand; op de voorgrond achter het biervat directeur Van Hoeve, zijn dochter Marie en zijn echtgenote.

Jaarboek 14, pagina 15

Gasverwarming kon zeker als bijverwarming reeds enige plaats in de samenleving verwerven, vooral door een gerichte tariefstelling (prijs van 4 cent per kubieke meter bij een minimaal verbruik van 1500 kubieke meter per jaar). Inmiddels verloren huiskamerverlichting en strijken met de gasbout meer en meer aan terrein.

Gas in de tuinbouw leek toekomst te hebben; onder deskundige leiding van J.C. Dingerdis werden op kleine schaal proeven genomen met het trekken van witlof en met koolzuurbemesting bij het opkweken van zaai gewassen.

*afb. 17 Piet Nijman en Miep van Buren op de tentoonstelling, reclame makend voor het koken op gas.*

5. Politieke verwikkelingen

Beschuldigingen van corruptie

De zogeheten ‘commissie van bijstand in het beheer der gemeentelijke lichtbedrijven’ heeft in 1927 een nieuwe samenstelling gekregen; de raadsleden P. de Vries, H. Schipper, Gerrit Res en Bernardus Res worden in de raadsvergadering van 25 augustus benoemd. De heren Res staan zeer kritisch ten aanzien van de gasfabriek en haar directeur Van Hoeve.

Eind 1926 had de Raad naar aanleiding van de begroting voor de straatverlichting het besluit genomen om door Van Hoeve onderzoek te laten verrichten naar de kosten van de straatverlichting in andere gemeenten en naar de mogelijkheid gas van Hoogovens te betrekken.

De levering van gas door Hoogovens komt duurder uit. De Heer G.F. Res stelt in de raadsvergadering van 30 september 1927 voor de zaak opnieuw door een andere commissie te laten onderzoeken. Hij pleit voor aansluiting op Hoogovengas en dus voor sluiting van de gasfabriek; hij stelt weinig vertrouwen in de vorige bedrijvencommissie en de directeur.

In deze raadsvergadering wordt ook een brief – die in het dorp circuleert – aan de orde gesteld met beschuldigingen van grote corruptie aan het adres van de directeur. De brief is geschreven door A. van der Stel op verzoek van B. Res en met medeweten van G.F. Res. Van Hoeve heeft inmiddels de bemiddeling van een advocaat ingeroepen. De burgemeester zegt persoonlijk met justitie in verbinding te staan “in het belang van de gemeente en van de directeur, die gedurende vele jaren bewezen heeft de belangen van deze gemeente te dienen”. Het voorstel van G.F. Res voor een nieuw onderzoek door een andere commissie wordt verworpen.

In de raadsvergadering van 11 november daaraanvolgend wordt een brief van de rechter commissaris te Utrecht behandeld, waaruit de onschuld van Van Hoeve blijkt. Burgemeester Lommen heeft weinig waardering voor de manier waarop ook door raadsleden met beschuldigingen van minder goed bekend staande lieden is omgegaan. Van Hoeve schetst hij als iemand die om zijn bekwaamheden als bedrijfsleider en om zijn levenswandel bij iedereen in de gemeente hoog staat aangeschreven. De heer G.F. Res bedankt als raadslid; in zijn plaats in de bedrijvencommissie wordt G. Kuijs benoemd.

Hoge elektriciteitstarieven

Na de overgang van de stroomdistributie in 1920 van het PEN naar de gemeente blijken de schone beloften niet veel te betekenen. Het contract met het PEN wordt elke 5 jaar verlengd; al bij de eerste verlenging in 1925 worden de voorwaarden voor levering van elektrische energie vastgesteld zonder dat de gemeente iets heeft in te brengen. In tegenstelling tot de oorspronkelijke toezeggingen, is een forse prijsverhoging vastgesteld en zit de gemeente sindsdien met buitengewone hoge inkooptarieven.

Teneinde het PEN ertoe te brengen bij een volgende verlenging een redelijke prijs vast te stellen, wordt in oktober 1929 een voorstel ingediend bij de bedrijvencommissie voor het in exploitatie brengen van een eigen elektriciteitscentrale. Deze centrale zal de gemeente een besparing van 2.400 gulden per jaar kunnen opleveren. Van de bouw is het niet gekomen, terwijl de tarieven per 1 januari 1930 wederom werden verhoogd (het PEN – monopolist bij uitstek – kan zich dit veroorloven).

Actiegroep tegen de gasfabriek

Eind 1930 ontstaat opnieuw veel tumult rond de gasfabriek. Een kleine groep ingezeten onder aanvoering van G.F. Res voert actie tot opheffing van de gemeentelijke gasfabriek en pleit voor directe levering van Hoogovengas door Beverwijk en voor levering van stroom door het PEN. In de op 19 november 1930 gehouden middenstandsvergadering heeft Res verklaard dat hij over cijfers beschikt, waaruit een groot financieel voordeel blijkt.
Hoewel deze cijfers niet boven tafel komen, wordt door deze groep beweerd dat voordelen tot 12.000 gulden per jaar zijn te bereiken met de Beverwijkse gaslevering. Deze beweringen gaan er bij een deel van de Castricumse bevolking in als zoete koek. Een reden voor Van Hoeve om nog eens in een brief van 17 december aan de bedrijvencommissie een kostenvergelijking te maken van de levering door Beverwijk en door de eigen gemeentelijke gasfabriek.

In ditzelfde schrijven vraagt hij naar de motieven voor de actie tot opheffing van de gasfabriek door een kleine groep van ingezetenen. Hij veronderstelt vervolgens aan de hand van zijn vroeger opgedane ervaringen, dat de zucht om hem persoonlijk te duperen hieraan niet vreemd is (noot: persoonlijke wraakneming van G.F. Res voor zijn gezichtsverlies in de corruptieaffaire uit 1927):
“Hoe is het anders te verklaren, dat dit groepje mensen, dat toen de bedrijfsleiding nog in andere handen was (Van Kortenhoff), nimmer enige belangstelling heeft getoond in de

Jaarboek 14, pagina 16

gang van zaken aan ons bedrijf, dat terwijl toen de gasprijzen hoger waren als ergens hier te lande en bovendien de exploitatie-uitkomsten het gemeentebestuur bijna tot wanhoop brachten, thans deze actie gaan voeren nu ons bedrijf sinds een 5-tal jaren goed renderend is, terwijl de gasprijzen langzamerhand zo zijn verlaagd, dat zij thans lager zijn dan in een groot aantal gemeenten van gelijke grootte en van eenzelfde karakter als Castricum.”
Uit zijn kostenvergelijking blijkt dat er beslist geen financieel voordeel verbonden is aan gaslevering door Beverwijk. Verder wijst Van Hoeve op het belang dat de gemeente heeft in het bezitten van een eigen zelfstandig productiebedrijf.

*afb 18 De nieuwe directeurswoning gebouwd in 1925 met de ingang aan de Oude Haarlemmerweg.*

De gemeenteraad staat unaniem achter de directeur; de raad vindt ook het sociale aspect van de gasfabriek van belang, met name het feit dat er in deze crisistijd werk geboden wordt aan tien personen in vaste dienst en er ook steeds werk is voor losse arbeiders. Bovendien wordt jaarlijks 7000 hectoliter cokes verkocht aan vooral de kleine man (ingezetenen van deze gemeente) voor 20 cent per hectoliter lager dan in Beverwijk.

Tegen de directe stroomlevering door PEN heeft de Raad geen principiële bezwaren, doch wel tegen de manier, waarop het PEN het Castricums bedrijf in handen tracht te krijgen door zeer hoge stroomtarieven te stellen en de onwil het aflopende contract te verlengen.

Verkiezingsstrijd

Met de gaskwestie ontbranden de in die zomer te houden gemeenteraadsverkiezingen in volle hevigheid. De rooms-katholieke kiesvereniging met G.F. Res als een van de voormannen en kandidaat voor de gemeenteraad wil een nieuw en onpartijdig onderzoek naar de levering van gas en elektriciteit; de R.K. kiesvereniging stelt op 18 februari 1931 een eigen commissie van onderzoek in (de gascommissie), bestaande uit de heren G.F. Res en P. de Wildt.

Op 11 april 1931 is op verzoek van enkele raadsleden met spoed een extra raadsvergadering belegd over de toestand van het gemeentelijk gasbedrijf. Aanleiding vormt een rapport van de directeur van het gasbedrijf te Beverwijk met vernietigende kritiek over het beheer van het gasbedrijf te Castricum. Het bewuste rapport is voorgelezen op een besloten bijeenkomst van de rroms-katholieke kiesvereniging. Bovendien zijn geruchten in omloop gebracht dat er hier geknoeid wordt en ook zelfs dat Van Hoeve wegens fraude is gearresteerd. De burgemeester vraagt aan Van Hoeve om over het betreffende rapport zo mogelijk inlichtingen te verstrekken. Van Hoeve, die het bewuste rapport niet heeft mogen inzien, moet afgaan op de berichtgeving van enkele leden van de kiesvereniging, die op de bijeenkomst aanwezig zijn geweest. Met weerlegging van de belangrijkste aantijgingen en met een beroep op het Verificatiebureau der Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten, dat elk kwartaal de bedrijfsadministratie controleert, komt Van Hoeve tot de uitspraak dat Beverwijk in zijn hunkering naar de gaslevering aan Castricum elk middel ter bereiking van dat doel oorbaar acht (Beverwijk levert sinds 1928 gas aan Wijk aan Zee en Heemskerk en sinds 1929 ook aan Uitgeest). Op aanraden van de directeur van het gasbedrijf Beverwijk heeft de commissie uit de kiesvereniging zich in verbinding gesteld met ir. Wirtz, directeur van het Rijksinstituut voor Brandstoffeneconomie te Den Haag. Vervolgens wordt door de commissie gesuggereerd, dat dit Rijksinstituut het gemeentebestuur zal gelasten het gasbedrijf stop te zetten.

Om de rust in de gemeente te herstellen hebben ook burgemeester en wethouders zich met het betreffende instituut in verbinding gesteld en ir. Wirtz verzocht een onderzoek in te stellen. Het rapport ‘van deze deskundige bij uitstek, die geen enkel belang heeft bij gaslevering door eigen fabriek dan wel door Beverwijk’, aldus de burgemeester in de betreffende raadsvergadering, komt tot de conclusie dat de gemeente er niet aan denken moet het gasbedrijf op te heffen en gas te betrekken van Beverwijk, wat voor Castricum veel duurder zal uitkomen.

*afb. 19 Een van de pamfletten in de heftige strijd tussen voor en tegenstanders voor aansluiting bij het PEN en het gasbedrijf Beverwijk.*

Na nog veel tegensputteren van raadslid B. Res en na diens verzoek om het Beverwijkse rapport te laten onderzoeken,

Jaarboek 14, pagina 17

zet de raad voorlopig een punt achter de gaskwestie. Inmiddels is wel het nodige wantrouwen gezaaid en is het dorp verdeeld in voor- en tegenstanders. Ook de tegenstanders van opheffing van de gasfabriek zitten in de verkiezingsstrijd niet stil: huis aan huis worden pamfletten verspreid, die zijn ondertekend door enige zich onpartijdig noemende rooms-katholieke kiezers. Het pamflet geeft een opsomming van de onjuiste beweringen van Res met een toelichting van wat de werkelijkheid is. Het eindigt aan het adres van G.F. Res: “Er blijken nog steeds menschen te zijn, die het woord van Voltaire huldigen: Lieg er maar op los, er blijft altijd wat van hangen!” Nog diezelfde week circuleert een tweede pamflet door het dorp, ondertekend door G.F. Res, waarin hij oproept zich niet te laten misleiden door mensen die hun naam niet durven te noemen en waarin hij stelt dat het eerder verspreide pamflet een opeenstapeling van leugens bevat om de waarheid te verdoezelen.

Ook in een derde pamflet, nu namens: ‘Vele rooms-katholieke Kiezers, die het met het algemeen belang goed menen’ wordt een oproep gedaan aan de rooms-katholieke kiezers zich niet te laten misleiden. In dit pamflet wordt gesteld dat de zogenaamde gascommissie (G.F.Res – P.de Wildt) aan de leiband loopt van de directeur van het gasbedrijf te Beverwijk en dat ze daarmee niet het belang van Castricum behartigt maar dat van Beverwijk. Met verwijzing naar de brief van Ir. Wirtz – directeur van het Rijksbureau voor Brandstoffeneconomie te ‘s-Gravenhage – aan het gemeentebestuur van Castricum, onderstreept het pamflet het voordeel van het in bedrijf houden van de eigen gasfabriek.

De gaskwestie leidt tenslotte tot een scheuring in de rooms-katholieke staatspartij (RKSP). De groep die zich voorstander blijft tonen van levering van stroom door het PEN en gas door Beverwijk, gaat met een vrije lijst onder aanvoering van Gerrit Res de verkiezingen in.

De nieuwe gemeenteraad

De nieuwe raad, die op 1 september 1931 wordt geïnstalleerd, is ingrijpend gewijzigd; van de acht zetels in de oude raad heeft de rooms-katholieke staatspartij er vier moeten afstaan aan de vrije groep ook wel de vrije lijsters genoemd. Naar de vrije groep zijn overgestapt uit de oude raad de raadsleden B. Res en P. Twisk, nieuw gekozen daarin zijn G.F. Res en P.M. Borst. Voor de rooms-katholieke staatspartij zijn gekozen de heren J. de Nijs. H. Hemmer, P. de Vries en C.P. Spaansen. De resterende drie raadszetels worden ingenomen door de heer T. Hellinga van de SDAP, door de heer F.J. Aukes van de Vrijzinnig Democraten (was 2 zetels) en door de heer P. Weenk van de eveneens nieuwe politieke partij CHU + AR.

De Vrije Groep laat geen gelegenheid onbenut om het gasbedrijf te dwarsbomen; elk verzoek om uitbreiding of verbetering van het bedrijf wordt tegengewerkt. De beide heren Res maakten vanaf 1 september 1931 ook deel uit van de commissie voor de bedrijven, waarin zij maximale tegenstand boden om de beëindiging van het bedrijf te bespoedigen.

De meerderheid van de raad is echter voorstander van een gemeentelijk gasbedrijf. Hierdoor worden de verzoeken tot het verlenen van kredieten voor uitbreidingen van het gasbedrijf uiteindelijk met een meerderheid van stemmen toch aangenomen. Grote uitbreidingen in 1932 zijn een extra gashouder met een inhoud van 1500 kubieke meter en een verzwaring van het buizennet; de totale kosten hiervan werden geraamd op 38.500 gulden.

Ook in 1933 staan grote investeringen op het programma. Voor de bouw van een nieuw type schuifkameroven wordt een krediet van 25.000 gulden aangevraagd. Op verzoek van B. Res, G.F. Res en C.P. Spaansen, als leden van de bedrijvencommissie, wordt, voordat een nieuwe oven wordt gebouwd, een deskundig onderzoek ingesteld naar de meest economische gasvoorziening voor Castricum.

De geschiedenis herhaalt zich: ir. J. Rutten, directeur van het Rijksinstituut voor Brandstoffeneconomie, komt opnieuw met de conclusie dat voortzetting van de gasproductie in Castricum de voorkeur verdient. Zijn rapport wordt vervolgens aangevallen door De Groot, directeur der Lichtbedrijven te Beverwijk, Rutten die op zijn beurt de berekeningen van De Groot kraakt en hem als niet objectief afschildert en de vrije groep tenslotte, die zich blijft verzetten tegen het verlenen van het krediet. Hun houding wordt er niet geloofwaardiger op wanneer op 10 oktober 1933 een brief van Hoogovens in de gemeeteraad wordt behandeld, waarin wordt erkend dat er een foutieve berekening van de calorische waarde van het gas van Castricum was uitgevoerd, waardoor gaslevering van Beverwijk voordeliger leek dan in werkelijkheid.

Om de onrust bij de plaatselijke bevolking weg te nemen verschijnt op initiatief van het Gemeentebestuur in december 1933 een uitvoerig bericht in de krant over de gaskwestie, waarin wordt toegelicht dat eigen productie sterk de voorkeur verdient.

*afb. 20 De grote gashouder gebouwd in 1932 met een inhoud van 1500 kubieke meter.*

Jaarboek 14, pagina 18

*afb 21 Maria van Hoeve op het binnenterrein bij de kleine gashouder; op de achtergrond de huizen aan de Oude Haarlemmerweg.*

Overdracht stroomlevering aan het PEN in 1936

De door het PEN gevoerde prijspolitiek staat in direct verband met het voornemen van het Provinciaal bedrijf om de leveringscontracten met de gemeenten niet meer te verlengen en de stroomlevering weer zelf ter hand te nemen; het PEN wordt in dit voornemen gesteund door de toenmalige minister van Waterstaat, die een concentratie van de stroomlevering in de gehele provincie nastreeft. Het PEN hanteert vervolgens voor rechtstreekse levering een gunstig tarief met gevolg dat er in 1931 in Castricum stemmen opgaan om de stroomlevering rechtstreeks door het PEN te laten verzorgen. De gemeenteraad draagt het college op om hierover een advies uit te brengen. Na een uitvoerige kostenvergelijking bij 10 procent van de plaatselijke bevolking, vormende een gemiddelde doorsnede, komt het college alles afwegende tot de slotsom dat, hoewel er voor een klein aantal consumenten een gering financieel voordeel is aan provinciale distributie, toch de gemeentelijke distributie een sterke voorkeur verdient.

In juli 1935 vervalt het lopende stroomleveringscontract met het PEN en wordt er grote druk vanuit Gedeputeerde Staten (GS) uitgeoefend op de laatste gemeenten, waaronder Castricum om het distributiebedrijf over te dragen aan het PEN. In begin 1934 was reeds door het PEN een offerte uitgebracht, die voor de gemeente niet acceptabel was. Inmiddels zijn er in het najaar van 1934 door GS besluiten genomen die het de gemeenten nagenoeg onmogelijk maken om de distributie voort te zetten. Het PEN heeft inmiddels gevraagd in het licht van deze veranderingen om een nieuw aanbod te mogen doen, waartegen B en W geen bezwaar maken: de stroomlevering wordt tot november op de bestaande voet gegarandeerd. De nieuwe aanbieding omvat bedragen voor de overname van leidingnet en installaties, voor derving van inkomsten en een wachtgeld voor het personeel verbonden aan de stroomdistributie. Het gemeentebestuur komt met een tegenvoorstel, waarin de financiële vergoedingen aanzienlijk zijn opgeschroefd.

Het gemeentebestuur is eigenlijk machteloos; in het onderhoud dat B en W in de daaropvolgende maanden hebben met de minister van Binnenlandse Zaken, wordt nog eens vastgesteld dat de gemeente geen contract meer heeft, dus juridisch geen enkele basis en ook geen recht meer heeft op behandeling als contractant. Desondanks worden daarna de onderhandelingen door burgemeester Lommen met de PEN-directie in een goede sfeer gevoerd en ten aanzien van de financiële vergoedingen een voor de gemeente gunstig compromis bereikt; bovendien worden van het vaste personeel de monteur Hendrik van Amersfoort en de klerk-boekhouder Pieter Gorter door het PEN overgenomen.

De overname door het PEN vindt plaats per 1 april 1936, daarmee wordt gelijkertijd het Gemeentelijk Energie Bedrijf opgeheven. Naast de 2 werknemers, die door het PEN worden overgenomen, behoren verder tot het gecombineerde beheer van gasbedrijf en elektriciteitsbedrijf nog de directeur Jacobus van Hoeve en de klerk-meteropnemer Petrus Kuijs; zij gaan over in dienst van het gasbedrijf; het overige personeel is hier reeds werkzaam. Op afbeelding 22 is het verloop geschetst van de hoeveelheid elektriciteit dat tijdens de periode van de eigen stroomdistributie werd geleverd aan de plaatselijke bevolking. Het nam van 1920 tot 1935 toe van 41.968 kilowatt uur tot 220.109 kilowatt uur met een piek in 1934 van 250.838 kilowatt uur.

*afb. 22 De hoeveelheid elektriciteit welke per jaar door het Gemeentelijk Energie Bedrijf aan de Castricumse bevolking werd afgegeven gedurende de periode van de eigen elektriciteitsdistributie.*

Burgemeester Sloet contra directeur Van Hoeve

Afgezien van enkele kleine uitbreidingen van de ovencapaciteit en van het terrein van de gasfabriek voor de opslag van cokes is het in de periode 1936 tot 1940 rustig rond de gasfabriek. In november 1936 is plotseling burgemeester Lommen overleden; hij had grote waardering voor en was altijd vol lof over het werk en de capaciteiten van directeur Jacobus van Hoeve. Lommen werd in februari 1937 opgevolgd door Mr. C.A.F.H.W.B. van den Clooster, baron Sloet tot Everlo, kortweg burgemeester ‘Sloet’ genoemd.

Sloet komt met meerdere mensen uit de gemeente en met het gemeentebestuur in aanvaring. Ook kan hij met Van Hoeve niet goed over weg; er ontstaat reeds medio 1939 een conflict over een verhoging van de afschrijving van de ovens. GS verzoekt de afschrijving te verhogen van 6 procent naar 7,5 procent. Van Hoeve, samen met de gascommissie, is het hiermee niet eens; om aan het bezwaar van GS tegemoet te komen stelt de directeur voor om het onderdeel ovens te splitsen in meerdere categorieën met verschillende afschrijvingspercentages. Hierover wordt uiteindelijk met GS overeenstemming bereikt.

Door de hogere afschrijving is een extra dekking gewenst van 800 gulden. Van Hoeve meent dat hiervoor mede gelet op de onzekere internationale toestand een verhoging van de gastarieven noodzakelijk is. Dit is voor de burgemeester

Jaarboek 14, pagina 19

aanleiding om te twijfelen aan de levensvatbaarheid van het bedrijf, iets wat door Van Hoeve als een persoonlijke aantijging wordt gezien.

Er ontstaat een conflict over de bevoegdheden van burgmeester en directeur; de laatste vindt dat hij het beheer heeft van de gasfabriek; de burgemeester vindt echter dat B en W het beheer hebben en de directeur de dagelijkse leiding. Om dit beheer door B en W mogelijk te maken, moeten zij volledig op de hoogte zijn van de gang van zaken en is de directeur verplicht alle verlangde inlichtingen te verstrekken. Het conflict loopt zo hoog op dat Van Hoeve zijn grieven tegen de burgemeester op papier zet en naar de raadsleden stuurt. Hierin verzoekt Van Hoeve een ereraad in te stellen, die uitspraak moet doen over het door hem gevoerde beheer op administratief, technisch, commercieel en financieel gebied.

*afb. 23 De steenkolen werden per wagon aangevoerd (rechts).*

Mes op de keel

De burgemeester wil een onafhankelijk accountantsonderzoek namens het college. Om hun standpunt te bepalen nodigen de wethouders De Vries en Spaansen als leden van de gascommissie de heer Elfers uit; deze is accountant van het Verificatiebureau van de Vereniging van Nederlandsche Gemeenten en zijn bureau voert voor een aantal gemeentelijke gasbedrijven, waaronder die van Castricum, jaarlijkse controles uit. De heer Elfers is bij dit onderhoud zeer lovend over de kwaliteiten van Van Hoeve.

Voor de kosten van dit onderzoek geeft de burgemeester op 16 oktober 1940 via de gemeentesecretaris aan de directeur opdracht tot het maken van een supplementaire begroting. Om 18.00 uur van dezelfde dag krijgt Van Hoeve bezoek van de burgemeester met Duitse militairen, waarop hem de opdracht is gegeven de begroting vóór negen uur ’s morgens in te dienen; zo niet, dan zou Van Hoeve naar Duitsland worden gebracht. Van Hoeve heeft de begroting op tijd ingediend.

In de gemeenteraadsvergadering op 18 oktober 1940 trekt de burgemeester fel van leer tegen Van Hoeve. Hij eist oneervol ontslag wegens de gang van zaken op de gasfabriek en de onbehoorlijke wijze, waarop hij iedere kritiek heeft weten te smoren: “Met deze man is niet te werken”. Ook uitte de burgemeester tal van klachten over het functioneren van Van Hoeve als hoofd van de Luchtbeschermingsdienst op grond waarvan hij Van Hoeve op 9 mei 1940 (daags voor de bezetting van ons land) uit die functie heeft ontheven. De gemeenteraad verwerpt met meerderheid van stemmen (2 stemmen voor, 7 tegen) het voorstel van de burgemeester om Van Hoeve oneervol ontslag te verlenen.

Burgemeester Sloet acht het gasbedrijf niet in staat in de naaste toekomst voor een ongestoorde gasproductie te zorgen, tenzij er hoge investeringen voor de vernieuwing van de installatie worden verricht. Op 20 september 1941 voert hij besprekingen met burgemeester Scholtens van Beverwijk over de gaslevering aan Castricum. Sloet streeft naar een gemeenschappelijke regeling, waarin Beverwijk voor een periode van 30 jaar concessie krijgt tot levering van gas in Castricum en waarbij beide voor de helft delen in de jaarlijks behaalde winsten of verliezen op de exploitatie. Beverwijk denkt uitsluitend aan overneming van het Castricumse gasbedrijf per 1 januari 1942. Daartoe wordt in de weken volgende op de bespreking door Beverwijk een uitvoerig overnemingscontract opgesteld.
Na het door de oorlogsomstandigheden buiten werking stellen van de gemeenteraden is op 11 november 1941 door Sloet met onmiddellijke ingang J. van Hoeve oneervol ontslag verleend als directeur-administrateur van de gasfabriek. Jac van Hoeve gaat hiertegen op 14 november 1941 in beroep bij het Ambtenarengerecht. Inmiddels is A.D. Faber door Sloet aangesteld als bedrijfsleider van de gasfabriek.
Enkele dagen later op 15 november 1941 wordt nog over het beheer van het gemeentelijk gasbedrijf door de directeur J. van Hoeve een rapport uitgebracht door de heren A. de Wit, P. Schotsman en ir. M. van der Horst, directeuren van de gasfabrieken respectievelijk te Velsen, Egmond aan Zee en Amsterdam en handelende in opdracht van de commissie uit de Vereeniging van Gasfabrikanten in Nederland. De opdracht was naar aanleiding van de verschillen van inzicht in de gehanteerde afschrijvingspercentages. Ook dit rapport komt tot de conclusie dat er geen enkele aanleiding is om in Castricum de percentages te verhogen. Verder maakt het rapport gewag van de grote activiteit en de uitstekende technische en commerciële leiding van de directeur.

Op 4 december 1941 wordt burgemeester Sloet benoemd tot burgemeester van ‘s-Hertogenbosch; als plaatsvervangend burgemeester wordt ene Rijk de Vries aangesteld. Sloet blijft de affaire Van Hoeve vanuit zijn nieuwe woonplaats nauwlettend volgen en laat deze door zijn plaatsvervanger behartigen door hem doorlopend aan te geven hoe te handelen in de verschillende kwesties. Sloet liet daartoe verschillende stukken uit het archief van de gasfabriek naar Den Bosch sturen.

Direct na zijn aanstelling heeft Rijk de Vries, een vriend en partijgenoot van Sloet en verre van objectief, een vluchtige controle in het gasbedrijf uitgevoerd. Hij komt tot de conclusie dat van wanbeheer sprake is geweest en dat het geheel de indruk heeft van een failliete boedel.

Hangende het beroep bij het ambtenarengerecht wordt Van Hoeve geschorst. Hem wordt gelast vóór 31 december 1941 de door hem bewoonde dienstwoning te ontruimen.

Tijdens het gerechtelijk vooronderzoek worden allerlei verdachtmakingen jegens Van Hoeve geuit; zo zou er onder andere een openlijke vijandigheid zijn geweest van hoofdambtenaren onder andere van de Heer Van Hoeve tegen de vroegere burgemeester Lommen. Daarop verklaart mevr. de wed. Lommen-Maury: “dat de heer J. van Hoeve steeds door burgemeester Lommen is beoordeeld als een zeer kundig, rechtschapen en zeer bezadigd man en als aangenaam mensch.”

Overname gasbedrijf op 1 nov. 1942 door gemeente Beverwijk

Het voortbestaan van de gasfabriek als zelfstandige productie-eenheid wordt met de dag onzekerder. Om ook in de toekomst te kunnen voldoen aan de toenemende vraag, zijn grote

Jaarboek 14, pagina 20

investeringen benodigd om de verouderde installatiedelen te vervangen en om de oven- en gashoudercapaciteit uit te breiden. Vanwege de slechte financiële basis wordt dit niet meer als realistisch gezien. In maart 1942 worden door de heren Turkstra (wethouder voor de bedrijven) en Faber (de nieuwe bedrijfsleider) oriënterende gesprekken gevoerd met Hoogovens en het gasbedrijf te Beverwijk voor de levering van hoogovengas aan Castricum.

*afb. 24 Aan de achterkant van de fabriek de in 1933 gebouwde hal voor de schuinkamerovens.*

De gemeente Castricum wil beslist niet zijn gasbedrijf en distributie overdragen aan de gemeente Beverwijk, maar wil zijn productiebedrijf ombouwen tot een distributiebedrijf, dat het gas als grootverbruiker inkoopt rechtstreeks van Hoogovens of van het gasbedrijf van Beverwijk of van Alkmaar.

Inmiddels heeft Castricum vanaf 30 juni 1942 een nieuwe (NSB) burgemeester: W.J. Masdorp; deze stort zich met volle energie op het probleem van het gasbedrijf. Masdorp vindt het onverantwoord met dit gasbedrijf met zijn bijna op instorten staande ovens de komende winter in te gaan. Hij is er een sterk voorstander van om als distributiebedrijf verder te gaan en niet bij een gestaag uitbreidend Castricum het bedrijf te verkopen en de zelfstandigheid te verliezen.

*afb. 25 De opslag van kolen en/of cokes achter de fabriek.*

Het gasbedrijf Alkmaar wil gas leveren. Dit is echter duur onder andere vanwege de gasleiding die vanaf de grens van de gemeente Heiloo (8,5 kilometer) moet worden aangelegd: Hoogovens wil om technische redenen wil om technische redenen alleen via het gasbedrijf Beverwijk leveren; de laatste wil echter het Castricumse bedrijf overnemen en de distributie net als in Beverwijk, Heemskerk en Uitgeest zelf behartigen; ze wil zelfs geen offerte uitbrengen voor de gaslevering ‘en gros’. Het conflict met Beverwijk loopt hoog op. Op 17 juli 1942 wordt door Masdorp advies en bemiddeling gevraagd aan de Commissaris van de provincie, doch die neemt nog geen standpunt in. Ook wethouder Turkstra wil zich niet door Beverwijk op de kop laten zitten en overweegt om naar Utrecht te gaan en ‘het Hoofdkwartier der Beweging’ (NSB) erbij te halen. De mening heerst dat Beverwijk onaanvaardbare voorstellen doet en het Castricumse bedrijf wil naasten. Dit terwijl Castricum door materiaalschaarste steeds meer in een dwangpositie komt.

Van Hoeve, die slechts door de krant van de ontwikkelingen op de hoogte blijft, laat op 3 augustus 1942 via zijn advocaten weten, dat de capaciteit van de gasfabriek nog steeds voldoende is en er geen grote investeringen noodzakelijk zijn. Hij is bereid om na vernietiging van zijn ontslagbesluit een ongestoorde gasvoorziening te garanderen en meent blijkens lange ervaring in staat te zijn 10 à 15 duizend op de exploitatiekosten te besparen. Zijn advocaten vragen tevens medewerking om het rechtsherstel van Van Hoeve te bespoedigen.

Masdorp heeft dit ter kennisgeving aangenomen en besluit gegeven de opstelling van Beverwijk om dan toch maar de onderhandelingen te openen met het gasbedrijf van Alkmaar voor gaslevering aan Castricum. Ondertussen wordt de Vakgroep Gasbedrijven ingeschakeld om in het conflict met Beverwijk te bemiddelen. Op 25 augustus daaraanvolgend heeft Masdorp op het kantoor van dit instituut in Den Haag besprekingen, eerst zonder en daarna in aanwezigheid van de burgemeester van Beverwijk en de directeur van de gasfabriek uit die plaats, doch beide partijen blijven bij hun eerder ingenomen standpunt.

De onderhandelingen met Alkmaar verlopen zeer voorspoedig en binnen enkele dagen is er een contract, waarbij Alkmaar de persleiding van Heiloo naar Castricum bekostigt en aan Castricum voor een aanvaardbaar tarief gas wil leveren. Masdorp tekent op 28 augustus dit contract dat een looptijd heeft van 40 jaar en waarmee Castricum een minimale afname van 1 miljoen kubieke meter gas per jaar garandeert; ook verstrekt Masdorp opdrachten tot aanschaffing van de benodigde apparatuur en tot de vergroting van de 1e gashouder van 600 tot 1100 kubieke meter, totaal uitmakende een kostenpost van 37.200 gulden. Op dezelfde dag maakt Masdorp dit verstrekkende besluit aan de Castricumse bevolking bekend en liggen de stukken op de secretarie ter inzage.

Masdorp heeft daarbij niet gerekend op de Commissaris der Provincie; deze laat reeds op 29 augustus per expresbrief weten dat Castricum deel moet uitmaken van een gasvoorziening die zich uitstrekt over de gemeenten Beverwijk, Heemskerk, Uitgeest en Limmen en vindt dat de voorstellen der gemeente Beverwijk aanvaardbaar zijn; hij zal geen goedkeuring verlenen aan de gemeenschappelijke regeling met Alkmaar.

Masdorp heeft geen keus; hij moet zijn genomen besluiten terug draaien. Uiteindelijk wordt op 1 november 1942 met de gemeente Beverwijk het overnemingscontract gesloten, waarbij boven de boekwaarde nog een bedrag van 45.000 gulden aan de gemeente Castricum wordt betaald om het verschil tussen werkelijke waarde en boekwaarde te overbruggen. Met ingang van dezelfde datum komt ook het personeel in dienst van het gasbedrijf Beverwijk. De bedrijfsleider Faber werkt vanaf 1 februari 1943 als adjunct-directeur bij de gasfabriek in Zaandam.

Jaarboek 14, pagina 21

Oud-directeur Van Hoeve in het gelijk gesteld

In de rechtszaak die loopt bij het Ambtenarengerecht tussen Jac. van Hoeve en formeel de Gemeente Castricum, maar in werkelijkheid met oud-burgemeester Sloet, neemt Sloet een top-advocaat (Mr. Van der Grinten) en een gerenomeerd deskundige (Mr. Donner) in de arm op kosten van de gemeente Castricum. Burgemeester Masdorp sputtert wel wat tegen, wijzend op de hoge kosten, maar stemt tenslotte toe. Sloet treedt in het proces dat dient op 17 mei 1943 als getuige op. Het mag allemaal niet baten: in het vonnis op 7 april 1943 wordt Van Hoeve in het gelijk gesteld, het ontslag wordt nietig verklaard. Bovendien wordt hem een schadevergoeding toegewezen van 3.433 gulden.

Een week na de rechtzitting, nog voordat het vonnis is uitgesproken, stuurt Masdorp een verzoek aan de Duitse gevolmachtigde van de rijkscommissaris van Noord Holland om Van Hoeve, die anderhalf jaar niet heeft gewerkt, nog steeds zijn volle salaris geniet en over de nodige technische en administratieve vaardigheden beschikt, in de ‘Arbeitseinsatz’ in te zetten. Kennelijk had Masdorp niet veel vertrouwen in de afloop van de rechtszaak. In mei 1943 gaat de gemeente Castricum in hoger beroep, daarin gevolgd door Van Hoeve, die in hoger beroep een veel hogere schadevergoeding eist.

Onduidelijk is de afloop van deze gerechtelijke procedure; mogelijk is het hoger beroep ingetrokken, want op 1 augustus 1943 wordt Van Hoeve door de burgemeester eervol ontslag verleend en met ingang van dezelfde datum wordt hij aangesteld tot directeur van de gasfabriek in Leerdam.

Strubbelingen met de Gemeente Beverwijk

Al kort na de overname van de gasfabriek door Beverwijk ontstaan er irritaties. Zo zijn er een aantal artikelen nog juist even voor de overdracht ver beneden de balanswaarde gekocht voor eigen gebruik door de bedrijfsleider Faber. Er zou ook een tekentafel met parallelgeleiding voor een luttel bedrag zijn verkocht aan wethouder Turkstra. In februari 1943 komt de directeur van het gasbedrijf Beverwijk met nieuwe kwesties die zouden wijzen op onregelmatigheden, die in 1942 hebben plaatsgevonden. Masdorp spreekt zijn teleurstelling uit over het onaangename verloop van de transactie.

In oktober 1943, nog geen jaar na de overname, eist Beverwijk terugbetaling van het eerdergenoemde bedrag van 45.000 gulden, dat betaald was boven de boekwaarde, zich beroepend op een clausule over onvoorziene omstandigheden en wijzend op de verliezen die op het Castricumse bedrijf worden geleden mede door de massale evacuatie van de Castricumse bevolking op last van de Duitse Weermacht. Het gemeentebestuur van Castricum wenst hier met aanvoering van allerlei argumenten niet op in te gaan. Zo voert Castricum de extra kosten aan van het op verzoek van Beverwijk beschikbaar houden van de gasfabriek in Castricum voor het geval er storingen optreden in de hoogovengasvoorziening. Ook nu blijkt dat er goede banden zijn blijven bestaan tussen de heer Van Hoeve en gemeente Castricum, want in dit twistpunt wordt door de gemeente-secretaris Van Lunen op 18 nov. 1943 advies gevraagd aan Van Hoeve, dan woonachtig in Leerdam.

In mei 1944, tegen het einde van de oorlog, bestaat er grote bezorgdheid bij burgemeester Masdorp over een ongestoorde gaslevering aan Castricum. De gasfabriek kan zonder grote moeilijheden de gasproduktie hervatten in het geval dat door een bombardement bij Hoogovens de levering van gas mocht worden gestaakt. De gasfabriek zit echter zonder kolen en Masdorp pleit bij het provinciale bestuur om een voorraad kolen bij de fabriek op te slaan; door de grote schaarste aan kolen kan hieraan echter geen gevolg worden gegeven.

Definitieve regeling met Beverwijk

Betrekkelijk kort na de oorlog blijken de gemeenten Beverwijk en Castricum er behoefte aan te hebben om het in 1942 gesloten contract opnieuw ter discussie te stellen, omdat het toenmalige contract onder druk van een NSB-commissaris van de provincie en een NSB-burgemeester van Castricum tot stand is gekomen. Bovendien bestaat er nog steeds geen overeenstemming over de terugbetaling van 45.000 gulden door Castricum aan Beverwijk.

Niemand minder dan J. van Hoeve krijgt de opdracht op 9 april 1946 tot het uitbrengen van een uitvoerig advies inzake de gasvoorziening te Castricum; de nieuwe burgemeester Smeets heeft op 17 juni 1946 de opdracht nog eens mondeling toegelicht. Ondanks het feit dat er stemmen opgaan in de Castricumse gemeenteraad die pleiten voor het weer in bedrijf stellen van de eigen gasfabriek, is duidelijk dat dit niet realistisch is, ook al omdat de regering streeft naar centralisatie van de energiebedrijven.

*afb. 26 De oude gasfabriek met kantoren, toonzaal en directeurswoning kort voor de sloop.*

*afb. 27 Het wegvoeren van een van de propaantanks in 1975 vanaf het fabrieksterrein.*

In een zeer uitvoerig rapport van 18 februari 1947 geeft Van Hoeve verschillende mogelijke samenwerkingvormen met Beverwijk aan; hij kan het niet laten om toch nog even op te merken dat de Castricumse gasfabriek te gronde is gegaan door het feit dat

Jaarboek 14, pagina 22

de door hem voorgestelde vernieuwingen in de periode 1939 -1941 categorisch door burgemeester Sloet werden afgewezen, waardoor de outillage van de fabrieksinrichting niet meer aan alle te stellen eisen voldeed. Van Hoeve noemt dit opzettelijke verwaarlozing, wat nog gevolgd werd door de benoeming van een volkomen onvakkundig bedrijfsleider.

Op 18 februari 1949 schrijft Van Hoeve uit zijn woonplaats Leerdam dat de door hem gevoerde onderhandelingen met de directeur Vos van het gemeentelijk gasbedrijf te Beverwijk over de voorwaarden voor de gaslevering aan de inwoners van Castricum beëindigd zijn en tot volledige overeenstemming hebben geleid. In de voorgestelde overeenkomst is de gemeente Castricum opgenomen in het centrale bedrijf, met een aandeel in de exploitatie-uitkomsten. Op 9 augustus 1949 wordt door de burgemeesters van Beverwijk en Castricum het officiële contract gesloten.

6. Het einde van de gasfabriek

Een ijzergieterij in de fabriek

Kort na de oorlog is een groot gedeelte van de inmiddels ontmantelde gasfabriek verhuurd; de kantoren, de fitterswerkplaats, het meterhuis en de gashouders bleven voor de gasdistributie in gebruik bij het gasbedrijf Beverwijk. In de oorspronkelijke ovenhal en aangrenzende opslagruimten werd door de Beverwijkse machinefabriek Motorenco een gieterij ingericht. De toenmalige directeur en eigenaar van Motorenco, de heer Feuerstein, kon in de naoorlogse jaren in de wijde omtrek geen kwaliteitsgietwerk voor zijn machinefabriek betrekken en besloot zelf een eigen gieterijafdeling op te richten onder de naam YKA (ijzer, koper en aluminium) gieterij.

De hallen van de leegstaande gasfabriek in Castricum waren voor dit doel uitstekend geschikt en hier zijn gedurende een groot aantal jaren met een vaste bezetting van max. 18 mensen allerlei soorten producten gegoten, zoals machineonderdelen, zeer grote tandwielen en contragewichten voor liften en voor het bovengrondse leidingnet van de spoorwegen. In een met cokes gestookte Bessemer koepeloven werden schrot en gietelingen (‘broodjes’ gietijzer van Hoogovens) gesmolten en in de gietvormen gegoten. Het overgrote deel werd in ijzer gegoten; in koper (brons) en aluminium werd weinig gegoten.

*afb. 28 Het bijkantoor van het gasbedrijf Beverwijk met werkplaats, kantoor en dienstwoning op de plaats van de oude fabriek; in 1990 is dit bijkantoor opgeheven.*

Al vrij gauw na de start van de gieterij werd de bedrijfsleiding in handen gelegd van de heer Wim Meijer. Meijer – afkomstig uit Deventer en beschikkend over gieterijervaring – heeft dit bedrijf vele jaren gerund, eerst als bedrijfsleider en na afstoting van deze bedrijfstak door de firma Motorenco vanaf 1958 samen met de heer Mol als mede-eigenaar van de hiervoor opgerichte naamloze vennootschap de N.V. Gietwerk. In 1965 moest de heer Meijer om gezondheidsredenen zijn werkzaamheden beëindigen; de gieterij is nog tot 1970 door zijn zoon voortgezet en daarna gestopt toen de heer Mol de gieterijactiviteiten ging voortzetten in de door hem inmiddels verworven gieterij ‘de Hofgeest’ in Santpoort.

*afb. 29 Wim Meijer, bedrijfsleider van de ijzergieterij.*

De toen al in niet zo’n beste staat meer verkerende fabriek kwam leeg te staan en viel ten prooi aan de natuurelementen. Ruim vier jaar heeft de fabriek leeg gestaan, steeds meer een vervallen en vanuit de trein een ontsierende en een Castricum onwaardige indruk makend. Verzoeken vanuit Castricum aan de eigenaar het gasbedrijf Beverwijk en plannen van dit bedrijf om op deze plaats een nieuw complex te realiseren hebben geleid tot de afbraak van de fabriek in 1975.

Foto uit 1987 met dan nog overgebleven werknemers van de oude gasfabriek. — afb. 30 Foto uit 1987 met dan nog overgebleven werknemers van de oude gasfabriek; van links naar rechts Piet Kuijs, Dirk de Graaf (inmiddels overleden), Niek de Graaf en reeds op zeer hoge leeftijd Jacob Baltus.

Sluiting van het gasbedrijf

Na de beëindiging van de gasproductie in Castricum werd ons dorp van stadsgas voorzien via een noodleiding vanaf de gasleiding langs de Rijksstraatweg in Heemskerk naar de gashouders in Castricum. In 1947 werd een grote leiding dwars

Jaarboek 14, pagina 23

door de weilanden aangelegd vanaf de grote gashouder aan de Tolweg in Heemskerk naar onze gashouders.

In 1955 werd op het fabrieksterrein een propaangasstation in gebruik genomen om vooral kortstondige tekorten aan stadsgas bij piekverbruik te kunnen opvangen. Propaan (opgeslagen in zeer lange tanks) werd dan vermengd met lucht en in het gasnet geïnjecteerd.
De kleine gashouder aan de Oude Haarlemmerweg werd vanwege de slechte staat in het begin van de jaren (negentien) zestig gesloopt. Met de ombouw op aardgas in 1967 kwam een einde aan het stadsgas en had ook de grote gashouder geen functie meer; deze werd kort daarna gesloopt. Vanuit de Castricumse vestiging met kantoor en fitterswerkplaats werden alle uitbreidingen en aanpassingen van het gasnet in het rayon Castricum (de gemeenten Akersloot, Castricum, Limmen en Uitgeest) uitgevoerd.

In 1975 is een start gemaakt met de bouw van een nieuwe werkplaats met kantine en kleine kantoren en ook een dienstwoning voor rayonopzichter Bruins, die voordien woonde in de directeurswoning van de gasfabriek. In 1976 zijn de nieuwe panden in gebruik genomen en zijn de restanten van de oude fabriek, de werkplaats en de woning gesloopt.

Sluiting van het bijkantoor aan de Gasstraat; hiermee kwam een einde aan het 'gasbedrijf' in Castricum. — *afb. 31 Sluiting van het bijkantoor aan de Gasstraat; hiermee kwam een einde aan het ‘gasbedrijf’ in Castricum.*

De Castricumse vestiging van het gasbedrijf Beverwijk werd vooral om economische redenen in april van 1990 gesloten. Hiermee kwam definitief een einde aan een nogal bewogen geschiedenis van het gasbedrijf aan de Gasstraat te Castricum.

S.P.A. Zuurbier

Verantwoording

Dit artikel is hoofdzakelijk samengesteld met gegevens uit het archief van de gasfabriek deels berustende bij de gemeente Castricum en deels bij het Gasbedrijf Beverwijk. Verder zijn veel gegevens ontleend aan de gemeenteraadsnotulen aanwezig op het Streekarchief te Alkmaar en aan intervieuws met de heren Dirk de Graaf en Piet Kuijs (betreffende gasfabriek), C. Koper en E. Bruins (betreffende gasbedrijf Beverwijk), J. Feuerstein en G. en P. Meijer (betreffende gieterij).

Met dank aan allen die hun medewerking hebben verleend door gegevens te verstrekken of foto’s ter beschikking te stellen. In het bijzonder gaat daarbij dank naar Niek de Graaf, oud medewerker van de gasfabriek, die veel informatie heeft verstrekt en een deel van het onderzoek heeft verricht; zonder zijn hulp was dit artikel niet mogelijk geweest.

Verschenen jaarboekartikelen over middenstanders:
architect
bakkers
bioscoop
bouwbedrijf
café / hotel
cafés en kasteleins in Bakkum
drukkers
expeditie
gasfabriek
groenteboeren
groenteveiling
kruideniers
kledingmakerij en confectie
melkboeren
melkfabriek
molenaar
restaurant
schelpenvissers
schilder
schildersbedrijf
slagers
smid
smederij
stoomwasserij
strandvonder
vrachtrijderij
wereldwinkel

Tag: gas

Gasfabriek (Jaarboek 14 1991 pg 3-23)